Amerikanın çəkilməsi sübutların toplanması və istintaqın əlaqələndirilməsini çətinləşdirəcək, amma...
Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı işğalından sonra beynəlxalq ictimaiyyət təcavüz cinayətini araşdıran orqan yaradılmasının zəruriliyini qəbul etdi. 2023-cü ilin iyulunda Avropa Komissiyasının dəstəyi ilə İkinci Dünya müharibəsindən sonra bu səviyyədə ilk təşəbbüs Haaqada Ukraynaya qarşı Təcavüz Cinayətlərinin Mühakiməsi üzrə Beynəlxalq Mərkəzin (ICPA) rəsmi yaradılması oldu. Mərkəzin iştirakçıları Ukrayna, Litva, Latviya, Estoniya, Polşa və Rumıniyadır və onlar “Eurojust” və digər beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə Birgə İstintaq Qrupu (JIT) tərkibində işləyirlər. Onların vəzifəsi Rusiya Federasiyasının ən yüksək hərbi-siyasi rəhbərliyini müharibənin başlanmasına görə məsuliyyət daşımalı olan gələcək xüsusi tribunal üçün sübut toplamaq və istintaqı əlaqələndirməkdir.
2023-cü ildə Birləşmiş Ştatlar ICPA-ya qoşularaq yeganə qeyri-Avropa üzv ölkəsi oldu. Lakin 2025-ci ilin martında Vaşinqtonun kurs dəyişikliyindən sonra ABŞ administrasiyası Mərkəzdən çıxmaq qərarına gəlib.
Bu Mərkəzin işi üçün nə deməkdir? ABŞ-ın geri çəkilməsi ICPA-nın işini zəiflədir. Amerikalı ekspertlərin tribunal üçün əsas sübut ola biləcək unikal kəşfiyyat məlumatlarına çıxışı var idi. Bundan əlavə, ABŞ ənənəvi olaraq beynəlxalq hüquqi proseslərdə mühüm rol oynayıb və BMT səviyyəsində qərarların qəbulunu asanlaşdıra bilib.
Bununla belə, Vaşinqtonun ICPA-dan çıxması tribunalın işinə son qoymur. Onun yaradılması gecikə bilər və sadəcə sübutların toplanması və istifadəsi çətinləşəcək.
Eyni zamanda, Ukrayna və onun avropalı müttəfiqləri Rusiyanı məsuliyyətə cəlb etmək öhdəliyinə sadiq qalırlar. Ona görə də Xüsusi Tribunalın yaradılması perspektivi açıq olaraq qalır.
Onun işə salınmasının iki əsas ssenarisi var: birincisi, BMT-nin himayəsi altında beynəlxalq tribunal ən çətin variantdır. Çünki Rusiya BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü kimi istənilən qərarın qarşısını ala bilər. BMT Nizamnaməsinə yenidən baxılması vəziyyəti dəyişə bilər, lakin bunun üçün Təhlükəsizlik Şurasının bütün daimi üzvləri də daxil olmaqla üzv dövlətlərin üçdə ikisinin təsdiqi tələb olunur. Bu, Rusiyanın veto ehtimalına görə bu variantı mümkünsüz edir.
İkincisi, beynəlxalq müqaviləyə əsaslanan xüsusi tribunal Nürnberq məhkəmələrinə bənzər daha real ssenaridir. Bu məqsədlə artıq 40-dan çox ölkənin daxil olduğu “Core Group” adlı beynəlxalq koalisiya yaradılıb.
2025-ci ilin martında Strasburqda Əsas Qrupun üzvləri tribunalın fəaliyyətə başlaması üçün üç əsas sənədi razılaşdırıblar: Ukrayna və Avropa Şurası arasında xüsusi tribunalın yaradılması haqqında saziş layihəsi, tribunalın nizamnaməsi layihəsi və onun idarə edilməsinə dair uzadılmış qismən sazişin layihəsi. Yaxın vaxtlarda bu sənədlərə siyasi səviyyədə baxılacaq.
Beləliklə, ABŞ-ın ICPA-dan çıxması sübutların toplanması və istintaqın əlaqələndirilməsi prosesini çətinləşdirəcək, lakin tribunalın yaradılmasına mane olmayacaq. Ukrayna və avropalı tərəfdaşlar artıq Rusiya rəhbərliyinin təqibinin hüquqi və siyasi əsaslarını qoyublar. Çox güman ki, tribunal BMT-nin iştirakı olmadan beynəlxalq müqavilə əsasında yaradılacaq və bu, Rusiya Federasiyası tərəfindən bloklanma riskini minimuma endirəcək. Bununla belə, əsas amil Əsas Qrup üzvlərinin siyasi iradəsi və həqiqi ədaləti təmin etmək istəyi olaraq qalacaq. Bu şərtlər yerinə yetirilərsə, proses ABŞ olmadan da başlaya bilər.
Onu da xatırlamaq lazımdır ki, bəzi dövlətlər presedent yaratmaqdan qorxaraq tribunalı dəstəkləməyə bilər (bu, gələcəkdə onlara tətbiq oluna bilər). Bu, ilk növbədə avtoritar rejimlər və ya ərazi münaqişələri olan ölkələrə aiddir. Üstəlik, tarixən beynəlxalq məhkəmə mexanizmləri çox ləng işləyir. Ona görə də tribunal yaradılsa belə, təcavüzkarın məhkəmələri illərlə uzana bilər.
Müəllif: Lyudmila Kroxmalyuk – Ukraynanın ADER HABER hüquq firmasının baş hüquqşünası.
Mənbə: UNİAN
Tərcümə AYNA.AZ-a məxsusdur.