“Böhranın nəticələrinə hazır olmalıyıq”

İqtisadiyyat

31.03.2020 - 13:13

Şahmar Ağabalayev: “Rusiya böyük qarşıdurmada təklənir”

 

OPEC+ sazişinin nə üçün dağılması, neft hasilatının xeyli dərəcədə artması və qiymətinin pik həddə qədər ucuzlaşmasına dair suallara hələ də tutarlı izahat verən yoxdur. Nəticədə neft bazarı fəlakət yaşayır. Üstəlik, vəziyyətin daha da ağırlaşacağına dair proqnozlar var.

 

AYNA-nın mövzu üzrə suallarını iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Şahmar Ağabalayev cavablandırıb:

 

- Şahmar müəllim, rəsmi açıqlamalardan əlavə, Rusiyanın OPEC+ sazişindən imtina etməsinin səbəbini nə ilə əlaqələndirirsiniz?

 

- Burada Rusiya iqtisadiyyatının sərbəst bazar qanunlarına tabe olmamasından nəticə çıxarmalıyıq. Bu ölkədə yüksək ixrac potensialı olan ən gəlirli sektorların sahibləri klassik mənada bazar şirkətləri deyil, əslində, Kremlin çox yüksək səviyyədə inzibati müdaxiləsi olan dövlət şirkətləridir. Onlar yalnız ənənəvi rəqiblərinə deyil, ABŞ şist şirkətlərinə də satış bazarlarını itirməyə başladılar. Və buna baxmayaraq Rusiya neftinin qiyməti şistdən 1,6 ilə 2,5 dəfə ucuzdur. Bütövlükdə Rusiya neftinin 40%-ni istehsal edən “Rosneft” mövcud vəziyyətdən daha çox itirdi. İqtisadi məsələlərini dövlət qaynaqlarından istifadə edərək həll edən bu şirkət, ümumiyyətlə qəbul edilmiş qaydalara uyğun olaraq dünya bazarında oynamalı olduğu rolu itirdi.

 

Səhvlərdən biri də bu sahədə peşəkar olmayanların idarəetmə vəzifəsinə təyin olunması idi. "Rosneft"in prezidenti İqor Seçinin tərcümeyi-halına baxaq. Leninqrad Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini filologiya ixtisası üzrə bitirib, yazıçı, portuqal və fransız dili müəllimidir. Afrikadakı isti nöqtələrdə hərbi tərcüməçi kimi karyerasına başlayıb. Geri qayıtdıqdan sonra “Teknoexport” xarici ticarət birliyində, 1991-1996-cı illərdə Sankt-Peterburq meriyasının administrasiyasında işləyib. 1996-2008-ci illərdə Seçin Prezident Aparatında müxtəlif rəhbər vəzifələr tutub, 2008-2012-ci illərdə Baş Nazirin müavini vəzifəsində çalışıb. 2012-ci ildən “Rosneft” şirkətinin prezidentidir.

 

Buradan aydın olur ki, Seçinin nəinki neft sektorunda, ümumilikdə istehsal dövriyyəsində belə, təcrübəsi yoxdur. "Rosneft"in Direktorlar Şurasının sədri olarkən Seçinin dövlət ehtiyatlarından istifadə edərək "Yukos"un ən yaxşı aktivlərinə qoşulduğu və artıq prezident kimi TNK-BP aktivlərinə qoşulduğu bəllidir. BP-nin Saxalin yaxınlığındakı üzən qurğusu tərəfindən ətraf mühitin çirklənməsi ilə bağlı ORT-nin süjetlərini yaxşı xatırlayırıq. Platformanın bağlanması və lisenziyanın ləğvi ilə bağlı təhdidlər mövcud idi. Bu üsullarla Seçin səhmlərin yenidən satın alınmasına nail oldu. “Lukoil”in prezidenti və peşəkar bir neftçi olan Vahid Ələkbərovun belə bir rolda olduğunu təsəvvür etmək də çətindir. Ümumiyyətlə, bütün bunlardan sonra Kremlin bu vacib sektora təsiri artdı.

 

- Qeyd etdiyiniz hallar OPEC ilə sövdələşmənin pozulmasına necə təsir etdi? Bloomberg mənbələrinə görə, Rosneft”in rəhbəri İqor Seçin uzun müddət kartel sövdələşməsi çərçivəsində neft hasilatını azaltmaqdan imtina etməsi üçün lobbiçilik edir. Nə əcəb, Rusiya Federasiyasında belə bir addımın nəticələrinin fərqinə varmadılar?

 

- Burada qeyd etmək lazımdır ki, bazar mübarizəsi bacarığı olmayan Seçin yenidən cəhd etdi və bu dəfə də basqınçı yoluna çıxdı. Şəxsi nüfuzdan əlavə, bu sektorda çalışan qurumların dəstəyini də təmin edə bildi. Beləliklə, Enerji İnstitutunun direktoru Qromov izah etdi ki, "əlavə öhdəliklər istehsalın real azalmasına və buna görə Rusiya şirkətlərinin kapitallaşmasının azalmasına səbəb olacaq". Hesab etdilər ki, Rusiya şirkətlərinin təhlükəsizlik marjası onların tərkibində neft emalı zavodlarının olması səbəbindən böyükdür. Danışıqlarda Rusiyanın mövqeyi ilə bağlı son qərar Prezident Vladimir Putinin Rostova uçduğu Vnukovo-2 hava limanında qəbul edilir. Əsas şirkətlərin rəhbərləri oraya dəvət olunur, lakin, ümumiyyətlə onları dinləmək üçün deyil, qərarın post-faktumunu məlumatlandırmaq üçün toplanırlar. Yığıncağın təşkili forması, hətta yüksək dövlət qərarlarının qəbul edilməsi mexanizmindəki sistemli böhrandan xəbər verir.

 

- Rusiya ilə ABŞ arasındakı uzun geosiyasi qarşıdurma nəzərə alınmaqla, baş verənlərin siyasi mahiyyətidən ibarətdir?

 

- Moskva öz inadı ucbatından ABŞ ilə geosiyasi qarşıdurmada itkiyə yol verdi. Üstəlik, bu itkinin əlamətləri nəinki mütəxəssislərə, hətta orta vətəndaşlara da təsir etdi. Sanksiyanın təsir dairəsi hər kəsə çatdı. Hiss olundu ki, Rusiya cəmiyyəti qarşıdurmadan bezib. Amerikalılar rusları Avropa qaz bazarından qovmağa müvəffəq oldular. Qiymətinin yüksək olmasına baxmayaraq, bu gün ABŞ-dan mayeləşdirilmiş təbii qazın (MTQ - red.) satış həcmi Rusiya boru kəmərinə bərabərdir. "Şimal axını 2"-nin sonuncu məntəqəsinin sanksiyaları səbəbindən tikintisinin dayandırılması, həmçinin Belarus və Çinin Rusiya Federasiyasından ABŞ-ın xeyrinə enerji qaynaqlarını almaqdan imtina etməsi bütün bu kimi məsələlərə izahat tələb edir.

 

Beləliklə, öz dairələrinə və xarici tərəfdaşlarına Rusiyanın güclü olduğunu və Birləşmiş Ştatların çağırışlarına adekvat cavab verə biləcəyini sübut etmək üçün neftin qiymətini azaltmağa qərar verildi. Bu oyunların təşəbbüskarlarının hesablamalarına görə, neftin aşağı qiyməti şist şirkətlərini bazardan çıxaracaq və ruslar boş yerləri tutacaqlar. Ancaq bütün bunlar sağlam mübarizədən daha çox qisas kimi görünür. Razılaşmadan çıxmaq çox kobud bir şəkildə edildi. Rusiyanın Energetika naziri Aleksandr Novak Vyanadakı OPEC iclasının sonunu gözləmədən toplantını tərk etdi. Hətta, İranın Neft naziri, hazırda Rusiyaya ən yaxın müttəfiqlərindən olan bir dövlətin nümayəndəsi buna dözə bilmədi, bu demarşı təşkilat tarixindəki ən pis davranış adlandırdı.

 

Beləliklə, Rusiya Federasiyası ehtiyatsız qərarı ilə OPEC tərəfdaşlarını düşmənə çevirdi, lakin bu davranış formatı artıq Rusiya siyasətinin üslubuna çevrilməkdədir. Cavab özünü çox gözlətmədi. Səudiyyə Ərəbistanı və digər körfəz ölkələri istehsalın rekord səviyyəyə yüksəldiyini açıqladı. Bundan əlavə, səudiyyəlilər alıcılara 6-8 dollar dəyərində endirimlər təklif etdilər ki, bu da neftin qiymətinin iki dəfə aşağı düşməsinə səbəb oldu - neft indeksləri 20 dollara yaxınlaşdı.

 

Yeri gəlmişkən, bu qiymət Rusiya neftinin maya dəyərinə yaxındır və indi Rusiyanın cavab verəcək bir addımı yoxdur. Ölkədə bu qiymətə əlavə gücü artırmaq mümkün deyil və Səudiyyə Ərəbistanının daha çox neft ehtiyatı var. İstehsalını genişləndirərək dampinqdən (rəqabət məqsədilə xarici bazarlarda malların öz dəyərindən ucuz qiymətə satılması - red). istifadə edən səudiyyəlilər ənənəvi Rusiya bazarlarını ələ keçirdilər və bununla da xarici valyuta qazancını aşağı qiymətə bərabərləşdirdilər. Bu vəziyyətdə Rusiya Federasiyasının qaz gəlirləri də azalır, çünki qaz indeksləri neftlə bağlıdır. Və elə burada Çörçilin deyimini xatırlamamaq mümkün deyil: "Ruslar özləri üçün çətinlik yaradır və sonra da bu çətinliyə qəhrəmanlıqla qalib gəlirlər".

 

- Hesab edirsinizmi ki, ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanının birlikdə bu qarşıdurmada əllərində daha çox kart var? Bu və ya digər səbəbləri bir araya gətirərək, bu ölkələr əvvəlcə bazarları bölüşdürəcək və qiymətlə razılaşacaqlar, ABŞ Rusiyanı neft bazarında dağıdıcı hərəkətlərdə ittiham etdikdən sonra Rusiya neftinin alınmasına sanksiya tətbiq edəcəklərmi?

 

- Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya Federasiyasının iqtisadiyyatı neft satışına çox bağlıdır. Hər hansı bir ölkə normal prosesə mane olan qolları yerləşdirərsə, bunu hərbi tədbirlərlə bərabərləşdirmək olar. Bu qarşıdurmada Səudiyyə Ərəbistanı ABŞ-ı özünə müttəfiq sayır. Beləliklə, səudiyyəlilər öz neft sahələrinə etibarlı hücumlardan zəmanət alacaqlar. Bundan əlavə, Qasım Süleymaninin aradan götürülməsi ilə aparılan əməliyyatdan sonra heç bir qrup belə bir gərgin anda hansısa əmri yerinə yetirməyə cəsarət etməyəcək. Ruslar əks-həmlələrə əl atsalar, ABŞ “Rosneft”ə qarşı sanksiyalar tətbiq edə bilər və dünya bazarını məhv etməkdə günahlandıraraq, Rusiyanın dollar əməliyyatlarından istifadəsinə qadağa qoyar. Səudiyyə Ərəbistanı bu təkliflə ABŞ-a müraciət edə bilər. Yeri gəlmişkən, belə bir təcrübə artıq mövcuddur. ABŞ Venesuelanın neft sektorundakı işlərinə görə “Rosneft”in törəmə ticarət şirkəti olan “Rosneft Trading”ə qarşı sanksiya tətbiq edib. Neft bazarındakı müharibənin pik nöqtəsinə qayıdaraq, başa düşmək lazımdır ki, Rusiyanın digər neft şirkətləri qiymət qarşıdurması əleyhinədir.

 

- Sizin fikrinizcə, neft bazarında qiymət müharibəsi nə zaman və necə başa çatacaq? Vaşinqton, Ər-Riyad, Brüssel və Pekin arasında davam edən intensiv danışıqlar nəticəsində, aprelin ortalarına qədər neft qiymətinin 45 dollar olması ilə bağlı atəşkəs elan olunacağı iddiaları nə dərəcədə doğrudur?

 

- Hazırda bütün dünya istehsalçıları neftin aşağı qiymətlərindən narazıdır. Bu ilin ikinci rübünün sonuna qədər neft anbarları dolu ola bilər. Qarşıdan isti yay fəsli gəlir və koronavirus səbəbiylə qlobal ÜDM-in azalacağı proqnozlaşdırılır. Belə bir ssenariyə əsasən, hasil olunan əlavə neft həcmini satmaq problemli olar. Buna görə ABŞ, Avropa İttifaqı, Səudiyyə Ərəbistanı və Çin arasındakı dördtərəfli danışıqların başlamasına yönəlmiş söz-söhbətlərə ümid etmək olar. Bundan əlavə, bugünlərdə Tramp Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi ilə telefon danışığı etdi. Tramp Amerika şirkətlərinin çox əziyyət çəkməməsi üçün belə bir qiymət siyasətinin aparılmasını istədi. Bunun müqabilində Rusiya Federasiyasının müəyyən bazarlardan qovulmasına kömək edəcəyini vəd etdi. Bundan sonra Rusiya Federasiyası üçün danışıqlar vəziyyəti pisləşir, çünki ölkə bu müharibədə tək qalır. Bu razılığa gəlmək üçün Rusiya Federasiyası təkcə neft məsələlərini həll etməməli, həm də geosiyasi məsələləri əlaqələndirməlidir. Bu, güzəştə gedən yolu çətinləşdirəcək. Ancaq kompromisə gedilsə, şübhəsiz, sabit olacaq.

 

- Güzəşt nəticəsində bazarda müəyyən edilə bilən neftin orta qiyməti necə olacaq və bu, ölkəmizin iqtisadiyyatına necə təsir edəcək?

 

- Vəziyyət ikiqat kritikdir, çünki bir tərəfdən neftin qiymətində fəlakətli şəkildə eniş var, digər tərəfdən epidemiya iqtisadiyyatı sarsıdır. Hər iki məsələni qısa müddətdə həll etmək mümkün deyil. Neft müharibəsi qısa müddətdə həll olunsa belə, beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, ilkin mərhələdə neftin qiyməti 35 dollar ətrafında sabitləşə bilər. 45 dollar səviyyəsinə yalnız ilin sonunadək - qış ayları və artan istehlak zamanı çata bilər. Ancaq bu, büdcəmiz üçün kifayət deyil. Buna görə də 2014-cü il ssenarisi üzrə böhranın mənfi nəticələrinə hazır olmalıyıq. Düşünürəm ki, oxucular o dövrü yaxşı xatırlayırlar...

Müəllif: Tanya Samsonova