On illər sonra Çernobıla gedən azərbaycanlının müşahidə etdiyi mənzərə
26 aprel 1986-cı ildə partlayan Çernobıl nüvə stansiyasının nüvə reaktoru sadə bir sənaye qəzası deyil, dünyanın ən böyük texnogen fəlakəti idi. Bunun nəticələri 1986-cı ildən 1990-cı ilə qədər dörd il ərzində bütün SSRİ-dən 600 mindən çox insanın iştirakı ilə aradan qaldırıldı. Radiasiya çirklənməsindən ən çox təsirlənən 9 milyondan çox insanın yaşadığı Ukrayna, Belarus və Rusiya əraziləridir. O vaxt Çernobıl AES-də baş verən qəzanın nəticələrini aradan qaldırmaq üçün yeddi min azərbaycanlı göndərildi. Hazırda onların yarıdan bir qədər çoxu həyatdadır...
İllər sonra təcrid zonası adlandırılan bu ərazilərə turizm gəzintiləri təşkil edilməyə başlanıldı. Məqsəd dünyanın bilməsi, dünyanın xatırlaması və səhvləri təkrarlamaması idi. Bu il Çernobılda baş verən partlayışın 35-ci ildönümüdür. İki il əvvəl həmyerlimiz, bu sətirlərin müəllifi təcrid zonasını ziyarət etdi və faciənin ildönümündə təəssüratını AYNA-nın oxucuları ilə bölüşmək qərarına gəldi.
... Çernobıl nüvə stansiyasındakı qəza 20-ci əsrin ən faciəli hadisələrindən biridir. Qəzanın partlayıcı xüsusiyyəti yalnız Xirosima və Naqasaki faciəsi ilə müqayisə edilə bilər. Əvvəlcə 50 nəfərin ölümü ilə nəticələnən qəza ilə əlaqəli, sonrakı illərdə alınan radiasiya nəticəsində 4 mindən çox adam həyatını itirdi. 5 milyon hektardan çox əkinçilik sahəsi və ümumilikdə 200 min kvadrat kilometrdən çox ərazi radioaktiv çirklənməsi nəticəsində məhv edildi. Ətrafdakı beş kənd tipli yaşayış məntəqəsi və 115 min Çernobıl sakininin zorla təxliyyəsi üçün 600 mindən çox insan qəza nəticələrinin aradan qaldırılmasına cəlb edildi. Bütün bunlar qəzanın nə qədər ciddi olduğunu və bunun hansı ağır nəticələrə səbəb olduğunu göstərir.
Mənim üçün bu məsələ subyektiv marağımla əlaqəli idi. Məsələ burasındadır ki, birincisi, o dövrdə Bakıda fəlakət zonasının ərazisindən dağılaraq mümkün radioaktiv yayılma məsələsi çox ciddi müzakirə olunurdu. Mən Ədliyyə Nazirliyinin komsomol təşkilatının katibi idim və bundan sonra nüvə stansiyasında baş verən qəzanın ağır nəticələrinin hər cür müzakirələrini, bu mövzuda hər cür spekulyasiyaların qabağını almaq direktivləri alırdıq. Qəzadan 2 ay sonra hava limanında tanışlarımı yola salarkən, fəlakət zonasından - Ukraynadan gəlmiş yüzlərlə uşağın Abşeron yarımadasındakı pioner düşərgələrində yerləşdirilmək üçün evakuasiya edildiyini gördüm.
Ardınca və sonra qəzanın nəticələrini və miqyasını gizlətməyə çalışdıqları, yəni radioaktiv yanacağın, 180-190 ton miqdarında uran dioksidin havaya buraxılması faktına görə bu mövzuya xüsusi maraq oyanmışdı. Bu, çox böyük bir rəqəmdir. Hava sezyum, yod və digər təhlükəli maddələrin birləşmələri ilə çirklənmişdi. Bütün bu məlumatlar bacardıqca gizli saxlnılırdı. Ancaq bu mövzu dünya üçün çox maraqlı olmağa davam etdi. Bu mövzuda çox sayda sənədli və bədii film və serial çəkildi. Bütün bunları nəzərə alaraq, ədəbiyyatı öyrənərək və bir çox məsələləri təhlil edərək, fəlakət bölgəsini ziyarət etmək istəməyim təbii idi.
2017-ci ildə təcrid zonasına ekskursiyalar təşkil etməyə başladıqlarını öyrəndim və 2019-cu ilin oktyabr ayında fəlakət bölgəsini ziyarət etmək qismət oldu. Qeyd edim ki, oraya qrupla deyil, fərdi bir ekskursiya ilə getmişdim. Çünki o zaman mənə izah etdikləri kimi, qrup ekskursiyasına yalnız müəyyən yerləri və yalnız bir küçəni ziyarət etmək daxil idi. Fərdi ziyarət nələrisə görmək üçün daha çox imkanlar açdı. Üstəlik istifadəmizdə olan avtomaşının sürücüsü yaşlı bir adam, qəzanın nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edən keçmiş bir xilasetmə işçisi idi. Bələdçinin özü gənc idi və sözün əsl mənasında Çernobıl qəzası, nəticələrinin aradan qaldırılması ilə bağlı hər şeyi fanatik şəkildə öyrənmiş biri idi. O, hətta fəlakət zonasında tərk edilmiş mənzillərdən birində qeyri-rəsmi şəkildə dəfələrlə yaşamışdı.
Bu yerləri ziyarət etmək üçün Ukraynanın dövlət orqanlarından ilkin xüsusi icazə alınması lazım idi, bu da edildi. Bir bələdçi və bir sürücü ilə birlikdə fəlakət bölgəsinin nə olduğunu görməyə, ədəbiyyatdan, mənbələrdən aldığım məlumatlardan əlavə məlumat almaq üçün getdim. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra qəzanın səbəbləri barədə versiyalar daha ətraflı təhlil olunmağa başladı. Məsələ burasındadır ki, o zaman xüsusi versiya dördüncü reaktoru işlədən işçilərin səhvi idi. Baxmayaraq ki, bu, əsas versiyalardan biri və elə ona görə də hadisə yerinə MAQATE mütəxəssisləri buraxılmırdı.
Və yalnız rəsmi bir arayış əsasında, onlar öz nəticələrini elan etdilər. Bir çox versiya müzakirə edildi, bunlardan biri bu zonada zəlzələ olma ehtimalı idi. Digər bir versiya isə terror hücumu ehtimalı idi. Vəziyyəti təhlil edərək, nəticədə qəzanın səbəbinin birbaşa, deyək ki, dördüncü reaktorun konstruksiyasındakı çatışmazlıqlar olduğunu düşünməyə meyilliyəm. Çünki bundan bir neçə ay əvvəl də, mənə izah etdikləri kimi, Ukrayna rəhbərliyi səviyyəsində UKP Mərkəzi Komitəsinin Baş katibinə qədər müraciətlər olmuşdu. Bu reaktorda təcrübə işlərinin aparılmasının zəruriliyi məsələsi Nazirlər Kabineti qarşısında, Nazirlər Kabineti Sədrinin müavini Şerbinanın da yanında dəfələrlə qaldırılmışdı. Və deyilənə görə, elə aprelin 25-dən 26-na keçən gecə təcrübələrə start verilmişdi.
Buna görə də rəsmi versiya kimi, partlayışa səbəb işçilərin reaktorda təzyiqi artırması qəbul edildi. Ancaq yenə də bu məsələnin bir neçə ay əvvəl müzakirə olunmasını nəzərə alsaq, daha çox ehtimalın səbəbinin reaktorun konstruksiyasındakı çatışmazlıqlar olduğunu düşünməyə daha meyilliəm. Təsadüfi deyil ki, qəzadan sonra beşinci reaktorun inşası və altıncı reaktor üçün çuxur qazılması dayandırıldı. Daha sonra, istifadəyə verildikdən sonra, qalan reaktorlar da mərhələli olaraq dayandırıldı. Və nüvə elektrik stansiyası bir neçə il ərzində tamamilə fəaliyyətini dayandırdı.
Beləliklə, qadağan olunmuş əraziyə daxil olaraq gördüyünüz ilk şey bir yoxlama məntəqəsidir, burada bir dozimetr - zonadan çıxarkən aldığınız radiasiya miqdarını göstərəcək bir cihaz verilir. Bundan əlavə, bələdçi ilə mənə müəyyən yerlərdə radiasiyanın göstərilən normadan yüksək oldması halında siqnal verən bir cihaz - radiometr verildi. Xüsusi bir suvenir mağazası da var idi, qarşısında çox maraqlı yanğınsöndürən balon və plaşlı xüsusi forma geyinmiş bir xilasedici manekeni var idi.
Bir neçə kilometr yol qət etdikdən sonra nəhayət birbaşa Çernobıl şəhərini gördük. Mənə dedilər, hal-hazırda şəhərdə növbə ilə 8 minə qədər insan yaşayır. Bunlar vaxta işçiləri və bu şəhərdə həyat təmin edən insanlardır. Burada bir minimarket də var, ziyarət zamanı bunun lazımi miqdarda məhsul və əlaqədar malların olduğu adi bir əyalət mağazası olduğunu gördük. Yeməkxana da fəaliyyət göstərir ki, ora gedən turistlərin nahar etməsi ekskursiyanın bir hissəsidir. Maraqlı yerləri araşdırmağa daha çox vaxt ayırmaq üçün nahardan imtina etdim.
Girişdəki ilk qoyulan Çernobıl xilaskarının xüsusi abidəsidir. Ukrayna dilindəki yazı bu abidənin dünyanı xilas edənlərin xatirəsinə yaradıldığını izah edir. Şəhər yaşayış təhlükəsizliyi baxımından radioaktiv deyil. Ziyarət ediləcək ikinci yer radar stansiyası idi. 1982-ci ildə quraşdırılıb. Fərqli versiyalar var. Bunlardan biri radar stansiyasının çox elektrik istehlak etdiyi və bu səbəblə nüvə elektrik stansiyasının yanında tikilməsi idi.
Bir az şəhərə baxdıqdan sonra sürüb Pripyat şəhərinə girdik. Diqqətinizi çəkən ilk şey “Sarkofaq” və ya “Sığınacaq”dır. Bu yeni bir qoruyucu quruluşun inşası bir fransız şirkətinə həvalə edildi və milyard yarım avroya başa gəldi. İnşa prosesinə 2010-cu ildə başlanıb və 2017-ci ildə başa çatdırılıb.
Sonra Pripyat şəhərinə yollandıq. Bura ölü bir şəhərdir. Çox üzücü bir mənzərə. Sağ tərəfdən girəndə tərk edilmiş bir mağaza, evlər və s. görürsən. Enerji Mühəndisləri Mədəniyyət Evinin yerləşdiyi əsas meydan. Səki boyunca parka girirsən. Parkın açılışı 1 May 1986-cı ilə təsadüf etməli idi. Müşahidə çarxı və digər attaraksionlar istifadəsiz qalıb. Faciə nəticəsində parkın açılışı heç baş tutmadı. Çünki 36 saatdan sonra gözlənilən təhlükəni əhaliyə elan etmədən, onları zorla təxliyyə etməyə başladılar. Xüsusi olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, nüvə elektrik stansiyasında baş verən partlayışın rəsmi versiyası TASS xəbər lentində yalnız 28 aprel 1986-cı il saat 21:00-da mərkəzi televiziya vasitəsilə elan edildi.
Bələdçinin köməyi ilə həyətlərə girib, hətta mənzillərə baxış keçirə bildim. İnsanların bu şəhəri nə qədər tələsik tərk etdikləri aydın görünürdü. Oyun meydançalarında tələsik atılan oyuncaqlar və uşaq ayaqqabıları toxunulmaz qalmışdı. Bir neçə metr getdikdən sonra əsl meşəyə rast gəlirsiniz. Bunlar, bələdçinin dediyi kimi, stadionun yaşıl çəmənliyində bu onilliklər ərzində yaranıb, böyümüş çox hündür ağaclardır.
Bütün bu gördüklərimi araşdıraraq, bələdçini dinlədikdən sonra, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş katibi Mixail Qorbaçovla Ukrayna Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Vladimir Şerbitski arasında bu mövzuda anlaşılmazlıqların davamlı olduğu qənaətinə gəldim. Hətta məsələ birbaşa münaqişəyə qədər gedib çatıb. Qəzadan dərhal sonra Kiyevdə 1 may paradı keçirildi və Şerbitski nəvəsinin müşayiəti ilə podiuma qalxmağa məcbur oldu. Bu, nüvə elektrik stansiyasındakı qəzanın mümkün nəticələri barədə əhali arasında gərginliyi və panikanı aradan qaldırmaq üçün edilmişdi.
Sonradan, bəzi materialları müəyyən saytlarda oxuduqdan sonra, Şerbitskinin əvvəllər ölkə rəhbərliyinə reaktorun nasazlığı və Çernobıl nüvə stansiyasındakı problemlər barədə məlumat verdiyi aydın oldu. 1989-cu ildə səhhətinə görə vəzifəsindən istefa etdi. Və 1990-cı ildə öldü. Rəsmi versiyaya görə - sətəlcəmdən, qeyri-rəsmi olaraq - təcrübələr nəticəsində atom elektrik stansiyasında baş verən qəza səbəbindən keçirdiyi stresdən ürəyində problemlər yaranmışdı. Düzdür, onun yaşadıqlarına görə intihar etdiyi başqa bir versiya da var. Hörmət əlaməti olaraq və bu insanın xatirəsinə ehtiram göstərmək üçün səhəri gün Kiyevdəki Baykovo qəbiristanlığında məzarını ziyarət etdim.
Zonadan qayıdarkən paltarını və bütün əşyalarını radiasiya nəzarətindən keçirmək lazımdır. Aldığınız radiasiya səviyyəsini təyin etmək üçün verilən dozimetri onlara qaytarırsınız. Ayaqqabılarda təhlükəli hissəciklərin olub-olmadığı yoxlanılır, sonra ayaqqabılar xüsusi yuyulmaya məruz qalır. Bundan sonra artıq şəhərə qayıdırsan...
Qəzadan dərhal sonra, təxminən 600 nəfər qadağaya baxmayaraq Çernobıla döndü. Və hazırda 500-ə yaxın sakinin hələ də orada yaşadığı deyilir.
Çernobıl AES-dəki qəzadan sonra Sovet İttifaqında onlarla atom elektrik stansiyasının inşası dayandırıldı. Və Qərbi Avropa və Amerikada 25 il ərzində heç bir nüvə elektrik stansiyası tikilmədi.
Aydın Əliyev,
xüsusi olaraq AYNA üçün