Niyə AUE Azərbaycanda populyardır və bu təhlükəyə qarşı nə etmək lazımdır?
Bu yaxınlarda Rusiya Ali Məhkəməsi "Məhkumların Yolu Birdir" (AUE) qeyri-hökumət təşkilatını (hərəkat) ekstremist bir təşkilat olaraq tanıdı və ölkədə fəaliyyətini qadağan etdi. Məhkəməyə görə, təşkilat tərəfdarlarının cinayət ekstremist ideologiyasına söykənən hərəkətləri digər insanların həyatı və sağlamlığı üçün real təhlükə yaradır. Qərarda "Psixi dağıdıcı təsirlərə ən çox həssas olan yeniyetmələr və gənclər hərəkatın fəaliyyətində aktiv iştirak edirdilər" deyilir.
Burada bizim üçün ən maraqlısı odur ki, AUE-nin davamçıları cəmiyyətə qismən beynəlxalq status verən postsovet ölkələrində də yaşayırlar. Gazeta.ru-nun məlumatına görə, Azərbaycanda sosial şəbəkələrdə 40-dan çox AUE qrupu, Ermənistanda 22 qrup və Gürcüstanda 7 qrup fəaliyyət göstərir. Bu populyarlığın Azərbaycanda olması həqiqətini məktəb yaşlı uşaqlarla söhbətlərdən də eşitmək olar.
Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin direktoru Eldar Zeynalov bununla bağlı AYNA-nın suallarını cavablandırıb.
- Kriminal həyat tərzini romantikləşdirən bu yeniyetmə hərəkatının ölkəmizdə populyarlığının səbəbi nədir? Bunda bizim və ya digər media qurumlarının rolu böyük deyilmi?
- Yaş psixologiyasına görə gənclər digər yaş qruplarına nisbətən “blatnoy” romantikasının təsirinə daha çox həssasdırlar. Adları ilə hər şeyi deyən "Dolya vorovskaya" və ya "Plan" kimi məşhur mahnıları xatırlayaq. “Qanuni oğrular” haqqında kitablar ən çox satılanlara çevrilir. Qafqazda, mənim fikrimcə, keçmiş SSRİ-nin slavyan respublikalarına nisbətən “blatnoy” romantizm daha geniş yayılıb. Qafqazda bu romantizm azadlıq kultu, dövlətə və onu gündəlik həyatda təmsil edən hüquq mühafizə orqanlarına itaətsizliklə əlaqələndirilir. Etiraf edək ki, yerli əhalinin xeyli hissəsi (yalnız cinayətkarlar yox) arasında polislərə münasibət olduqca mənfidir. Biz polis geyimli insanlardan ən azı pulsuz ədalət gözləmirik və münaqişə vəziyyətində isə cinayətkarlardan daha çox onlardan qorxuruq.
Bu münasibət mediamız tərəfindən də daimi olaraq “qidalandırılır”. Mediamızda nadir hallarda təhlükəsizlik qüvvələrimiz haqqında müsbət materiallar gedir. Baxmayaraq ki, hamıya aydındır ki, əgər biz qaranlıq bir küçə ilə təhlükəsiz şəkildə gedə biliriksə, bunun səbəbi qatilləri və narkomanları həbsxanalara salan, özlərini güllələrin altına atan, yollarda görünməklə xuluqanları qorxudan polislərimizdir. Əlbəttə ki, polisin mənfi imici boş yerdən yaranmayıb. Amma, əgər biz demokratiyaya yaxınlaşmaq istəyiriksə, həm təhlükəsizlik qüvvələri, həm də ictimaiyyət tərəfindən bu imicin aradan qaldırılmasına çalışmalıyıq.
Yadımdadır, karantin dövründə bir dəfə küçədə bir polislə söhbətləşdim. “Elə bilirsiz, bizə karantində asandır? Budur, siz (vətəndaşlar) küçəyə çıxmağı arzu edirsiniz, biz polislər isə ailələrimizə dönməyi arzulayırıq”, - dedi. Ancaq həqiqətən, pandemiyanın başlanğıcından bəri çox az adam forma geyən insanların necə yaşadıqları və xidmət etdikləri ilə maraqlanır. Əvəzində, gizlindən də olsa, onlara pəncərədən zibil atmaq və ya sosial şəbəkələrdə bir feyk xəbər yaymaq gənclərimiz arasında qoçaqlıq sayılırdı.
Küçədə, ümumiyyətlə bir kilometr məsafədə istənilən polis serjantına baş əyir, adi bir adamın gözündə polis geyimli insanlarla daim müharibə vəziyyətində olan kriminal aləm qəhrəmanı kimi görünür. Həqiqətən, "poqonlular" həbsxanaya düşdükdə və vəziyyətləri cinayətkarlarla eyni olduqda belə, onlar bərabərhüquqlu hesab edilmir və “qırmızı mast”a aid edilir. Keçmiş polis işçilərinin, prokurorların, hakimlərin, vəkillərin ayrıca yerləşdirilməsi praktikası (Azərbaycanda 9 saylı qarışıq rejimli kolon və ya həbsxana jarqonunda "sistemli zona" onlar üçün ayrılıb) elə bu münasibətdən qaynaqlanır.
- Kriminal aləmə simpatiya hansı dövrlərdən meydana çıxmağa başladı?
- 19-cu əsrdə və 20-ci əsrin sonlarında polisə qarşı mübarizə nüfuzlu inqilabçıları cinayətkarlara yaxınlaşdırdı. Stalin və Kamo bankları qarət etdilər, ədəbiyyat və silah paylayanlar qaçaqmalçıların xidmətlərindən istifadə edirdilər. 1905-1907-ci illərdə Azərbaycan şəhərlərində “polis ovu” aparılır, inqilab şüarları altında geniş qarətlərlə məşğul olurdular. Bu simbiozun köklərini Razin və Puqaçov dövrlərinə aid etmək olar. Lakin cinayətkar cəmiyyət təkcə asayiş keşikçiləri ilə apardığı müharibə səbəbindən deyil, rəsmi qanunla paralel “oğru qanunları” yaratdığına görə də üsyankar bir imicə sahibdir. Məhz bu anlayışlar "məhkum həyat tərzi" və ya "məhbus Urkagan birliyi" olaraq deşifrə edilən AUE hərəkatının ideoloji əsası kimi nəzərdə tutulur.
Onların "düzgün anlayışlarına" (ponyatka) "idealizm" ("oğru ideyası"nın dəstəklənməsi və təbliği), siyasətlə məşğul olmağa qadağa, "poqonlular" ilə hər hansı bir əməkdaşlığa (məsələn, istintaq zamanı ifadə vermək, günahını etiraf etmək və s.), qadağa, özününkülərə ("qardaşlara") münasibətdə dürüstlük, cəmiyyətə yeni üzvlərin cəlb edilməsi və öyrədilməsi, həbsxanalarda oğru nizamının qurulması kimi hərəkətlər daxildir. “Anlayışlara” digər müddəalar, məsələn, anaya hörmət, qadın və uşaqlara təcavüzün qadağan edilməsi, kart borclarının məcburi ödənilməsi və s. daxil edilib. Cinayət aləmində daxili qarşıdurmaların qarşısını almaq üçün bütün toqquşmalar tərəflərin toplantıda (sxodka) iştirakı ilə həll olunur. Burada bütün “düzgün” məhbuslar üçün məcburi olan qərar çıxarılır. Eyni zamanda, müzakirələr zamanı hər bir tərəf arqumentlər irəli sürə bilər, avtoritet şəxslərin dəlil və rəylərini istəyə bilər. “Sxodnyakı” aldatmaq və pulla almaq olmaz.
- AUE kimi bir ictimai fenomen Azərbaycan üçün nə dərəcədə təhlükəlidir? Bunu kriminal aləm üçün bir növ kadrlar emalatxanası hesab etmək olarmı?
- İlk baxışdan, təsvir olunan "yol" rəsmi qurumlar tərəfindən bizə təklif ediləndən daha ədalətli görünür. Əslində isə bu “yol” avtoritar, iyerarxikdir, "nəzarətçilərin” qorxusu üzərində dayanıb (günahlara görə cəza formalarından biri ölüm cəzasıdır). Bu “yol” ölkənin siyasi həyatındakı hər hansı bir iştirakı istisna edir, "idealistlər"dən söhbət gedəndə isə, hətta ailə qurmaqdan imtina etməyi də təmin edir. Bu “yol”da olanlar üçün, hətta Vətəni düşməndən qorumaq ehtiyacı belə, qəbul edilmir. 1993-cü ildə 700-ə yaxın residivist məhkumun şərti olaraq Qarabağda müharibədə iştirak üçün forma və silah aldığını və demək olar ki, onların hamısının qaçdığını indi çox az adam xatırlayır. Onlardan, səhv etmirəmsə, 100 nəfəri orduda qalıb döyüşdü. "Oğru qanunları" baxımından bu, böyük günah idi və tutulub həbsxanaya qaytarılan ilk cinayətkar özününkülər tərəfindən edam edilirdi.
1995-96-cı illərdə Azərbaycanda üsyanlarda iştirak etmiş keçmiş əsgərlər və polis əməkdaşları cinayətkarlarla bir kolona yerləşdirildilər. Hesab edilirdi ki, "idealistlər" onları məhv edəcək. Lakin bu niyyəti başa düşən oğrular, ümumi işlərə qarışmamaları şərti ilə siyasi məhbuslar üçün ayrıca bir kazarma ayırdı və onları “mujiklər” ilə bərabərləşdirdilər. Bu, “yol qaydalarından” kənara çıxmaq olsa da, əsaslandırılmış addım idi. Cinayətkarların heç biri indi onlardan xəbərsiz olaraq səslərinin hansısa hakimiyyət namizədinə yazılmasına etiraz etmirlər. Baxmayaraq ki, "ponyatkalar" nöqteyi-nəzərindən, bu da böyük bir günah idi: seçkidə iştirak etməyənlər kiməsə səs vermələri barədə məlumatları təkzib etməli idilər.
P.S. “Oğru qanunlarının” tərəfdarları, əslində gənc vətəndaşlarımızı vicdanla işləyənlərin hesabına parazitar həyatı təbliğ etməklə, güclü bir Azərbaycanın qurulmasından yayındırırlar. Bu “ideyalar” rayonlardan Bakıya asan qazanc ümidi ilə gələn vətəndaşlar arasında xeyli tərəfdar toplaya bilər. Mediada yayılan məlumatlara görə, paytaxtda xüsusi peşəsi olmayan rayon qeydiyyatlı bir çox gənclər əmlak cinayətlərində iştirak edirlər.
Medianın yazdıqlarına inansaq, Azərbaycanda artıq sosial şəbəkələrdə 40 qrup AUE-ni təbliğ edir. Bu, çox təhlükəli zəngdir və buna qarşı fəaliyyət sosial şəbəkələrdə oturan gəncləri təqib etmək yox, cinayətkar cəmiyyətlərə qarşı sivil dünyada mövcud olan eyni normaların ölkə qanunvericiliyinə tətbiqi olmalıdır.