Stansiyanın dağıdılması nəticəsində dəymiş itkilərə və sonrakı nəticələrə görə məsuliyyət Rusiyanın üzərinə düşür
Kaxovka SESin Rusiya tərəfindən dağıdılması İkinci Dünya müharibəsindən sonra görünməmiş miqyasda texnogen, ekoloji və humanitar fəlakətə səbəb olan ən ağır beynəlxalq cinayətdir. Beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulmasına görə məsuliyyətin olmaması Rusiyanın həyasızlığını daha da artırır. Bu cür siqnallar dərhal cavab tələb edir.
Sübutların toplanması və təsbiti kontekstində mübahisəsiz əhəmiyyət kəsb edir ki, milli səviyyədə Kaxovka SES-in işğalçılar tərəfindən dağıdılması (müharibə qanunlarının və adətlərinin pozulması, habelə ekosid) faktı üzrə cinayət işi başlanıb.
Beynəlxalq humanitar hüquqa gəldikdə, bəndlər, elektrik stansiyaları ən yüksək səviyyədə hüquqi müdafiəyə malikdir. Cenevrə Konvensiyasına birinci əlavə protokol (35-ci maddə) təbii mühitə ciddi ziyan vuran hərbi əməliyyat üsullarının tətbiqini açıq şəkildə qadağan edir. Bununla belə, Cenevrə Konvensiyası qadağalar müəyyən etsə də, edilənlərə görə cavabdehlik mexanizmini özündə ehtiva etmir.
Ukrayna araşdırma üçün Rusiyaya qarşı şikayətlə BMT Təhlükəsizlik Şurasına müraciət edə bilər. İstənilən iştirakçı ölkə vəziyyəti aydınlaşdırmaq və qiymətləndirmək üçün BMT Baş Katibinə ekspertlərdən ibarət Məşvərət Komitəsinin çağırılması barədə sorğu göndərə bilər. Bununla belə, Rusiya Federasiyasının veto hüququna malik olduğu müddətdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının iştirakı səmərəsizdir. Ona görə də Rusiya BMT-dən çıxarılanda bu ssenari işləyə bilər.
Ukraynanın çağırdığı BMT Təhlükəsizlik Şurasının fövqəladə iclası nəticə verməyib.
Rusiya beynəlxalq hüquqa sistematik etinasızlıq nümayiş etdirdiyinə görə, həm təcavüzkar ölkənin özünün, həm də konkret şəxslərin əməllərinə görə məsuliyyət daşıması üçün ssenarilərə ehtiyac var.
Ukrayna dərhal Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə (BCM) müraciət etdi. Bu gün məhkəmə dörd ağır cinayəti araşdırmaq səlahiyyətinə malikdir: soyqırım cinayəti, insanlığa qarşı cinayətlər, müharibə cinayətləri və təcavüz cinayəti (Roma Statutunun 5-ci maddəsi).
Ukraynanın BCM-ə üz tutması ilk dəfə deyil. 2014-cü ildən bəri müharibə cinayətləri və insanlığa qarşı cinayətlər üzrə icraat davam edir. 2022-ci ildə BCM prokuroru Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi nəticəsində törədilən cinayətlərlə bağlı araşdırmaya başlayıb.
SES-in zədələnməsi BCM tarixində qərarın tətbiqi üçün ilk presedent ola bilər. Müharibə cinayətinə görə məsuliyyəti müəyyən edən Roma Statutunun 8(2) bəndi: mülki şəxslərə, obyektlərə və ətraf mühitə zərər vurmaqla nəticələnən qəsdən hücum.
Ukrayna Ali Radasının Ətraf Mühit Siyasəti və Təbiətin İdarə Edilməsi Komitəsi SES-in işğalçılar tərəfindən məhv edilməsini terror aktı adlandırıb, bunun nəticəsində ətraf mühitə bərpası mümkün olmayan ziyan dəyib. BCM isə yalnız təqsirləndirilən şəxsləri təqib edə bilər.
Ekoterror
Ukraynanın cinayət qanunvericiliyi beynəlxalq qanunlardan daha mütərəqqidir, çünki BCM-yə rəhbərlik edən Roma Nizamnaməsi ekoterror cinayətini cinayət hesab etmir.
2023-cü ildə AŞPA müharibənin ətraf mühitə mənfi təsiri ilə bağlı qətnaməni təsdiqlədi və iştirakçı dövlətləri Roma Əsasnaməsinə ekoterroru əlavə etməyə çağırdı. Təşəbbüslər davam edərkən, Ukrayna ilkin araşdırmadan sonra BCM-nin SES-in partlaması ilə bağlı araşdırma aparacağını gözləyə bilər.
Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində Rusiyanın məsuliyyəti
Rusiya təcavüzkar dövlət kimi Beynəlxalq Məhkəmə qarşısında çıxış edəcək. Bu gün BMT-nin iki konvensiyasının pozulması ilə əlaqədar Ukraynanın Rusiya Federasiyasına qarşı verdiyi iki ərizənin mahiyyəti üzrə dinləmələr keçirilir: irqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılması və terrorizmin maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə. Kaxovka SES-in partlamasını yeni epizod hesab etmək olar.
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Rusiya Ukraynanın müraciət etdiyi qurumlara – BCM və Beynəlxalq Məhkəməyə – Ukraynanın guya Kaxovka SES-i “kütləvi artilleriya atəşi” ilə məhv etməkdə ittiham edərək öz müraciətini elan edib. Rusiya Federasiyasının strategiyası bir neçə səbəbə görə mübahisəli sayıla bilər.
Birincisi, BCM Putinin həbsi üçün order verəndə Rusiya açıq şəkildə BCM ilə əməkdaşlıq etmədiyini, məhkəmənin qərarlarının, xüsusən də hüquqi baxımdan heç bir mənası olmadığını və orderin etibarsız olduğunu bəyan etdi.
İkincisi, hələ 2014-cü ildə Rusiya Federasiyası da Malayziya Hava Yollarının vurulan təyyarəsi ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını bəyan etmişdi. Bununla belə, 2022-ci ildə Hollandiya məhkəməsi müəyyən etdi ki, təyyarə vurulan zaman özünü "DXR" elan edən ərazi Rusiya Federasiyası tərəfindən idarə olunurdu. Üçüncüsü, 2022-ci ildən bəri Ukrayna Kaxovka SES-in ruslar tərəfindən mədən çıxarılması ilə bağlı açıq məlumat yayıb.
Dördüncüsü, partlayışdan bir həftə əvvəl Rusiya Federasiyasında hərbi əməliyyatlar, təxribat və terror aktları nəticəsində təhlükəli sənaye obyektlərində və hidrotexniki qurğularda qəzaların baş verdiyini müəyyən edən bir sıra qanunvericilik aktları qəbul edildi.
O nə ola bilər?
Su elektrik stansiyasının dağıdılması və nəticədə baş verən daşqınlar nəticəsində zərər çəkmiş şəxslər dəymiş ziyana görə kompensasiya almaq hüququna malikdirlər. BCM kompensasiya təyin edə bilər. Lakin bu cür bərpa yalnız məhkəmə tərəfindən təqsirli bilinəcək və ya zərərçəkmişlər üçün xüsusi fondun vəsaiti hesabına həyata keçiriləcək şəxslərin aktivləri ilə məhdudlaşır. Zərərçəkənlər həmçinin Ukraynada cinayət işlərində təqsirləndirilən şəxslərə dəymiş ziyanın ödənilməsi üçün iddia qaldıra bilərlər. İstənilən halda fiziki şəxslərin aktivləri dəymiş ziyanın məbləği ilə müqayisə oluna bilməz. Bu halda kompensasiya Rusiya tərəfindən ödənilməlidir.
Bundan əlavə, ictimai təşkilatlar zərərçəkmişlərin mənafeyi naminə Ukrayna məhkəmələrinə belə şəxslərin hüquqlarının pozulması və ətraf mühitə dəymiş ziyan nəticəsində dəymiş zərərin ödənilməsi üçün kollektiv hərəkətlərlə müraciət edə bilərlər. 2015-ci ildə Kiyev vilayətində neft bazasında baş vermiş irimiqyaslı yanğının qurbanları 1 milyon dollar məbləğində dəymiş ziyana görə kompensasiya alıblar.
Bu gün Ukrayna məhkəmələri maddi və mənəvi zərərin ödənilməsi üçün Rusiyaya qarşı fərdi iddiaları da nəzərə alır. Qərarlar xaricdə verilə bilər.
Digər kompensasiya mexanizmi isə Rusiyanın təcavüzü nəticəsində Ukraynaya vurduğu itkilərin beynəlxalq reyestrinin yaradılmasıdır. SES-in partlaması nəticəsində həm infrastruktura, həm də ətraf mühitə dəymiş ziyanı dövlət ödəyə biləcək.
BMT-nin Küveyt üzrə Kompensasiya Komissiyasının təcrübəsi göstərir ki, qurbanların və onların qohumlarının sağlamlığına dəyən zərərin ödənilməsinə və ölümə, məcburi köçkün, maddi itkilərə və bu kimi hallara görə kompensasiya tələbləri ilə bağlı iddiaları ən yüksək prioritet təşkil edir. Dövlətlərin öz tələblərini bildirmək imkanı var idi. Yalnız ekoloji itkilər 84 milyard dollar elan edilir ki, bunun da 5 milyardı kompensasiya edilir.
Beləliklə, Kaxovka SES-in partladılmasına görə məsuliyyət daşıyanları və Rusiya Federasiyasının ali hərbi-siyasi rəhbərliyini cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək mümkündür. SES-in dağıdılması nəticəsində dəymiş itkilərə və sonrakı nəticələrə görə məsuliyyət Rusiyanın üzərinə düşür.
Müəllif: Kristina Şapovalova – “ETERNALAW” Beynəlxalq Məhkəmə Təcrübəsi müşaviri, Müharibə Zərərlərinin Kompensasiyası Mərkəzinin rəhbəri.
Mənbə: UNİAN
Tərcümə AYNA-ya məxsusdur.