Şeradil Baktıqulov: “Fond öz bəyanatı ilə bütün QHT sektoruna xələl gətirdi”
Emil Jurayev: “Bu qanunu “rus qanunu” adlandırmaq üçün çoxlu səbəblər var”
1993-cü ildə amerikalı milyarder Corc Sorosun Qırğızıstanda yaranmış fondu, qeyri-kommersiya təşkilatları haqqında yeni qanuna görə, ölkədə fəaliyyətini dayandıracaq. Bu barədə fondun saytında məlumat verilir.
Fonddan bildirilib ki, yeni qanun xaricdən maliyyələşən təşkilatlara “qeyri-mütənasib və lazımsız” məhdudiyyətlər qoyur. Fond vurğulayıb ki, 30 il ərzində təşkilat Qırğızıstanda həm hökumət, həm də vətəndaş cəmiyyəti ilə əməkdaşlıq edərək müxtəlif layihələrə 115 milyon dollardan çox vəsait ayırıb. Layihələr təhsil, səhiyyə, rəqəmsal texnologiya, hüquq sistemi islahatları və hüquqi yardım sistemini əhatə edib.
“Ölkənin maraqlarına xidmət edən bu cür xoş niyyətli fəaliyyətlər indi ədalətsiz olaraq “xarici agentlər” kimi damğalanacaq”, - deyə açıqlamada qeyd olunur.
Təşkilat bəyan edir ki, fond Qırğızıstan vətəndaşları tərəfindən idarə olunur, lakin xaricdən maliyyə alır və buna görə də “qaçılmaz olaraq yeni qanunvericilik məhdudiyyətlərinə məruz qalacaq”. Qurum qanunun "siyasi fəaliyyətin son dərəcə qeyri-müəyyən" təsvirini tənqid edərək, bunun "həm fond, həm də onun tərəfdaşları üçün mənfi nəticələrə və ya gözlənilməz risklərə" səbəb olduğunu bildirib.
Baş verənləri necə qiymətləndirmək olar? Bişkekdə insanlar yeni qanun haqqında nə düşünürlər? Yeri gəlmişkən, Gürcüstan hakimiyyəti indi oradakı insanların “rus qanunu” adlandırdıqları oxşar qanun layihəsini irəli sürürməyə çalışır.
AYNA mövzunu tanınmış qırğız ekspertlərlə müzakirə edib.
Dünya Siyasəti İnstitutunun (Bişkek) direktoru Şeradil Baktıqulov:
“Bu halda çox ciddi məsələ gündəmə gəlir. Təbii ki, Soros-Qırğızıstan Fondunun qeyri-kommersiya təşkilatları haqqında qanuna dəyişikliklərin qəbulu ilə əlaqədar bağlanması barədə açıqlaması Qırğızıstandan kənarda da maraq doğurdu. Lakin Qırğızıstan vətəndaşlarının böyük əksəriyyəti bu fondun bağlanmasının əsl səbəbini bilmir.
Başqa ölkələrdən gələnlər haqqında nə deyə bilərik? Ona görə də yaxın keçmişə istinadlarla başlamalı olacağıq. Başlamaq üçün xatırlayaq ki, Soros-Qırğızıstan Fondu beynəlxalq qeyri-hökumət özəl fondu olaraq Qırğızıstan Respublikasında açıq cəmiyyətin qurulması üçün şərait yaratmağa çalışır. 1995-ci ildə Qırğızıstan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində belə qeydiyyatdan keçib.
Soros-Qırğızıstan Fondu milyarder Corc Soros tərəfindən təsis edilən Açıq Cəmiyyət Şəbəkəsinin bir hissəsidir. 2021-ci ildə Açıq Cəmiyyət Şəbəkəsinin prezidenti cənab Mark Mallox-Brovn qlobal dəyişikliklərlə əlaqədar “dramatik transformasiya” elan etdi. O, "şəbəkə çağırışlara cavab vermək üçün işləmə üsulunu nəzərdən keçirəcək" dedi. O, daha sonra bildirdi: "Təsirimizi artırmaq üçün işimizi daha diqqətli, inteqrasiyalı və miqyaslı hala gətirməliyik".
2021-ci ilin may ayında müxtəlif ölkələrin mediası xarici məsləhətçi “Bridgespan Group” tərəfindən təklif olunan transformasiya planını müzakirə etmək üçün keçirilən görüş zamanı fikir ayrılıqlarının artmasından yazmışdı. Mübahisələr mübahisələrdir, lakin transformasiya artıq dünyanın müxtəlif ölkələrində fondlara təsir edib. Açıq Cəmiyyət fondlarının Avropa və Asiyada regional proqramları Berlində yenidən işlənib, sadələşdirilib və idarə olunub.
Mərkəzi Asiyaya gəlincə, 2023-cü ilin aprelində Soros-Qazaxıstan Fondu “CAPS Unlock” (Central Asian Policy Studies) adlı ekspert mərkəzinə çevrildiyini elan etdi, yəni həm missiyada, həm də adda dəyişiklik oldu. Necə deyərlər, kostyum dəyişdi, amma balaca adam olduğu kimi qaldı. ABŞ vətəndaşı Corc Sorosun şəbəkəsi vətəndaş təşəbbüslərini maliyyələşdirməyi dayandırıb və ölkə fondunu regional beyin mərkəzinə çevirib. Təşkilatın qəyyumlar şurasına Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Tacikistan vətəndaşları daxildir.
Soros-Qazaxıstan Fondu daha sonra elan etdi ki, “CAPS Unlock sosial-iqtisadi bərabərsizlik, rəqəmsal demokratiya sahəsində problemlər, təhsil, iqlim dəyişikliyi, həmçinin geosiyasi və geosiyasi problemlər də daxil olmaqla, geniş spektrli məsələlər üzrə tətbiqi araşdırma aparacaq və müzakirələr təşkil edəcək”. Onlar həmçinin şəxsiyyət, tarixi yaddaş və Mərkəzi Asiya regionunun müstəmləkə keçmişinin qalıcı nəticələri ilə bağlı məsələləri öyrənəcəklər.
Mesajda vurğulanıb ki, regional beyin mərkəzinin yaradılması Açıq Cəmiyyət Şəbəkəsinin qlobal transformasiyasının bir hissəsidir. Ümumiyyətlə, cənab Corc Soros heç yerə getməyib. O olub, var və qalır”.
Soros-Qazaxıstan Fondundan qrant alan QHT-lərə gəlincə, onlar başqa maliyyə mənbələri, başqa donorlar axtarır və tapırlar, layihələrin monetizasiyasını inkişaf etdirirlər. İnsanlar xatırlamağa başlayıblar ki, QHT-lərin fəaliyyəti pul qazanmaq deyil, dövlətin müstəsna səlahiyyətinə aid olmayan istənilən məsələnin həllində ümumi maraqlara malik insanları birləşdirməkdir. Eyni zamanda, dövlət müəyyən vəzifələrin, xüsusilə mədəni, humanitar və sosial məsələlərin icrasını QHT sektoruna həvalə edə bilər.
Ona görə də, Soros-Qırğızıstan Fondu öz bəyanatı ilə Qırğızıstanın bütün QHT sektoruna xələl gətirdi. Belə çıxır ki, planlaşdırılan transformasiya QHT-lər haqqında qanuna edilən dəyişikliklərə cavab olaraq təşkilatın bağlanması kimi təqdim olunur və bu, artıq ictimai rəyin manipulyasiyasıdır və vətəndaşların belə bir qərarın qəbulunun vaxtında olması barədə fikirlərini gücləndirir.
30 il ərzində ayrılan 115 milyon dollar vəsaitə gəlincə, amerikalıların dediyi kimi, “şeytan detallarda gizlənir”. Kağız üzərində bu məbləğ faktiki olaraq ötən illərin büdcələrində görünür. Nüans bu pulu necə istifadə etməkdir. Yaxşı və maraqlı layihələr var idi, amma müqavilələrin, məsələn, təmir işlərinin direktorun dostlarının şirkətlərinə verilməsi, şişirdilmiş qiymətlərlə dərmanların alınması, lazımi şəxslərə qrantların ayrılması ilə bağlı korrupsiya qalmaqalları da var idi.
Qanuna görə, əgər bu, respublika büdcəsinin pulu olsaydı, o zaman bütün bunlar cinayət işi ilə bitərdi, amma bu, amerikalı fərdi şəxsin pulu olduğuna görə, bu, onun problemidir. Xeyriyyəçi, ilk növbədə, cəmiyyətin quruluşu və burada dövlətin rolu haqqında öz fikirlərini təbliğ edir. Qırğızıstanın bəxti gətirib ki, onun limanları, böyük neft, qaz və digər ehtiyatları yoxdur. Ona görə də maliyyəçi Corc Soros respublikadakı mövcudluğunu QHT-lərin “lobbiçilik” qruplarının yaradılması ilə məhdudlaşdırıb, lazım gələrsə, regional və regionlararası aksiyalara qoşulur.
Məsələn, cənab Sorosun kommersiya marağı olan hasilat sənayesinin, ilk növbədə neft və qazın “şəffaflığı”. Və beləliklə, təbii ki, açıq cəmiyyət ideyaları, dövlət qurumları ilə vətəndaşlar arasında məsləhətləşmələr və sair çox cəlbedici ideyalardır. Problem belədir: dövlət qurumlarının həyata keçirməli olduğu tədbirlərin məzmununu kim müəyyənləşdirir? Mütəxəssislərin tövsiyələri kimin dəyirmanına su tökməkdir?”.
ATƏT Akademiyasının dosenti, politoloq Emil Jurayev:
“Qırğızıstanda bu qanunu “rus qanunu” adlandırmaq üçün çoxlu səbəblər var. Təəssüf ki, Gürcüstandan fərqli olaraq, Qırğızıstanda yalnız onun təsir edəcəyi şəxslər - qeyri-hökumət təşkilatları və müstəqil media bu təşəbbüsə tənqidi yanaşıb. Amma siyasi aktorların hamısı razılaşdı və ya susdu.
Soros-Qırğızıstan Fondu bu qanunun qəbulu ilə - başqa şeylərlə yanaşı, qanun son dərəcə zəif və geniş şəkildə yazılıb - o qədər qeyri-müəyyənlik içində idi ki, onun təsisçiləri fəaliyyətini davam etdirməyi qəbuledilməz hesab etdilər. Fond müəyyən dəyərləri dəstəkləmək üçün yaradılıb və bütün fəaliyyəti boyu onlara sadiq qalıb - bunlar vətəndaş azadlıqları, fikir və söz azadlığı, demokratiya və bütövlükdə açıq cəmiyyətdir və bu qanunun ruhunda isə bütün bu dəyərlər təşkilatların potensial təqibi üçün əsas oldu”.