Çində hansı küləklər əsir: səfir geri çağırılacaq və haradasa gizlədiləcək, lakin...
Çinin Fransadakı səfirinin ehtiyatsız bəyanatı əsl sensasiyaya səbəb oldu və hələ də şübhələr var: bu fikirlər Pekinin real mövqeyini nə dərəcədə əks etdirə bilər?
Fransadakı səfir Liu Şayenin keçmiş SSRİ respublikalarının “effektiv” suverenliyinə malik olmadığını, Krımın isə “əvvəldən” Rusiyaya məxsus olduğunu bildirdiyi diplomatik qalmaqaldan sonra ÇXR hakimiyyəti geri addım atdı.
Çin Xarici İşlər Nazirliyi bildirib ki, 2014-cü ildə Rusiya tərəfindən ilhaq edilən yarımadanın statusu ilə bağlı Pekinin rəsmi mövqeyi dəyişməyib: “Çin keçmiş SSRİ-nin bütün respublikalarının suveren statusuna hörmətlə yanaşır”.
“Bloomberg”in məlumatına görə, Çinin Fransadakı səfirliyi Liu Şayenin müsahibəsinin stenoqramını “WeChat” hesabından silib və rəsmi internet saytında dərc edilməyib. Ötən həftənin bazar ertəsi səhər saatlarında peyda olan mətn Pekin vaxtı ilə günorta saatlarında yoxa çıxıb və qalan linklərdə onun "müəllif tərəfindən silindiyi" deyilir.
Avropa İttifaqı (Aİ) diplomatiyasının rəhbəri Josep Borrelin və Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Dmitri Kulebanın absurd adlandırdığı bəyanatları səfir Fransanın LCI telekanalına müsahibəsində deyib: “Beynəlxalq hüquqa görə, keçmiş SSRİ-nin bu ölkələrinin beynəlxalq hüquqda, belə demək mümkünsə, effektiv statusu yoxdur. Çünki onların suveren ölkə statusunu müəyyən edən heç bir beynəlxalq müqavilə yoxdur”.
Kanalın Krımın Ukrayna ərazisi olması ilə bağlı sözlərinə münasibət bildirən Çin səfiri qəfil elan edib ki, Nikita Xruşşov onu Ukraynaya təhvil verənə qədər yarımada rusların olub: “Bu, problemin dərk edilməsindən asılıdır. Bir tarix var: Krım əslən rusların idi. Xruşşov Krımı sovet dövründə Ukraynaya verib”.
Kimin nə deməsindən asılı olmayaraq, çinli diplomatın bu bəyanatı beynəlxalq hüququ pozur və postsovet ölkələrinin təhlükəsizliyinə və müstəqil statusuna təhdid kimi qiymətləndirilməlidir. Yeri gəlmişkən, bu müsahibədən dərhal sonra üç postsovet Baltikyanı ölkə öz paytaxtlarındakı ÇXR səfirlərini XİN-ə çağırdılar, Ukrayna istisna olmaqla (yuxarıda qeyd edildiyi kimi) SSRİ-nin digər keçmiş respublikaları isə susdu - rəsmi Bakı da daxil olmaqla.
Baş verənlərə Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sürətli reaksiyası başadüşüləndir. Lakin bu səviyyəli diplomatın (aparıcı Qərb dövlətlərindən birinin paytaxtında Pekini təmsil edən) özü birdən-birə keçmiş sovet respublikalarının bütün dünya tərəfindən tanınan (BMT səviyyəsində) suveren statusunu açıq şəkildə şübhə altına almağa imkan verir və artıq narahatedici təxminlərə gətirib çıxarır.
Və ya, bəlkə, Liu Şaye ölkəsinin rəhbərliyinin real əhval-ruhiyyəsini çatdırmağı özünə icazə verdi? Pekin o həddə çatmayıbmı ki, indi istəsələr, dünya xəritəsini yenidən cızsınlar və özlərindən Qərbə doğru sərhədləri yenidən qura bilsinlər? Əgər belədirsə, onda tendensiya çox təhlükəlidir.
AYNA baş verənləri postsovet məkanının tanınmış analitikləri ilə müzakirə edib.
Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü, politoloq Rasim Musabəyov:
“Bəzən diplomatlar, hətta yüksək rütbəlilər də ağızlarından söz qaçırırlar. Lakin çox vaxt onların “uğursuz” bəyanatları “sınaq şarları”dır, heç də bayağı səhv deyil. Əgər icazəsiz bəyanatlar verənin Çin diplomatları olduğunu nəzərə alsaq, bu fikir bir daha özünü təsdiq edir.
Əslində, ÇXR-in Fransadakı səfiri təkcə Ukraynanın deyil, bütün postsovet ölkələrinin statusunu şübhə altına alıb, onların dövlət suverenliyinin təsdiqinin heç bir beynəlxalq prosedur və sazişlə həyata keçirilmədiyini bildirib. Bu bəyanatın absurdluğu ondadır ki, Ukrayna və Belarus kommunist Çin BMT-də və BMT Təhlükəsizlik Şurasında öz yerini tutmasından daha tez BMT-yə üzv olub, çünki 1945-ci ildən 70-ci illərin əvvəllərinə qədər bu yer Tayvan tərəfindən tutulmuşdu. Postsovet ölkələrinin dövlət müstəqilliyi BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qərarları ilə təsdiqləndi və bundan sonra onlar bu təşkilata üzv oldular. Necə ki, Helsinki sazişlərini imzalayan postsovet ölkələri ATƏT-ə üzv oldu və onların dövlət suverenliyi bu yolla təsdiqləndi.
Yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq, ölkələr ikitərəfli qaydada diplomatik münasibətlərin tanınması və qurulması haqqında aktlar mübadiləsi aparıb və bildiyimə görə, ÇXR bütün postsovet ölkələri ilə oxşar aktlar imzalayıb.
Krıma gəlincə, bu yarımadanın Ukraynaya məxsusluğu ABŞ, Böyük Britaniya və Rusiya tərəfindən Ukraynanın ərazi bütövlüyünə zəmanət verən Budapeşt Memorandumu ilə təsdiqləndi və sonra bu memorandumu imzalayan Çin və Fransa da ona qoşuldu.
ÇXR-in Parisdəki səfiri kimi yüksək səviyyəli və təcrübəli diplomat bütün bunları bilməyə bilməz. Onun bəyan etdiyi mövqeyinə aydınlıq gətirmək tələbi ilə üzləşən ÇXR Xarici İşlər Nazirliyi reaksiya verdi. Bu bəyanat səfirliyin və Çin Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi səhifəsindən çıxarılıb. Ancaq məşhur lətifədə deyildiyi kimi, "gümüş qaşıqlar tapıldı, amma xoşagəlməz bir iz qaldı". Bu epizod beynəlxalq ictimaiyyəti Pekinin beynəlxalq hüququ birtərəfli şəkildə şərh etmək cəhdi və dünyada fövqəldövlət kimi “xüsusi” rola iddiası kimi xəbərdar etməlidir.
Çox güman ki, səfir Liu Şaye tezliklə geri çağırılacaq və Çin Xarici İşlər Nazirliyinin hansısa departamentində gizlədiləcək. Bununla belə, epizod unudulmayacaq, çünki o, “Səma İmperiyası”nda hansı küləklərin əsdiyini ortaya qoyur”.
Ukraynanın Ordu, Dönüşüm və Silahsızlaşdırma üzrə Araşdırma Mərkəzinin Asiya-Sakit Okean regionu bölməsinin rəhbəri Yuri Poyta:
“ÇXR səfirinin bəyanatlarına Baltikyanı dövlətlər tərəfindən çox sərt reaksiya verilib. Avropa İttifaqı üçün Çin diplomatının fikri ciddi çağırış oldu, çünki birdən məlum oldu ki, Çin postsovet dövlətlərinin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etmir. Təəssürat belə idi.
Ancaq burada önəmli olan hətta səfirin dedikləri deyil. Önəmli olan Çin tərəfinin əslində necə düşünməsidir. Çünki onların sənədlərinin, məsələn, bəyanatlarının sətirləri arasında oxuyursansa, təbii ki, onlar bütün dövlətlərin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşdıqlarını rəsmi şəkildə bildirirlər və bununla bağlı diplomatik münasibətlər qurublar, yüzlərlə hüquqi aktlar imzalayıblar, amma əslində burada bir problem var. Çünki Çin qavrayışı, bizim müşahidələrimizə görə, çox böyük, güclü dövlətlərin təsir zonaları kimi konsepsiyaya əsaslanır.
Məsələn, Pekin bəyan edir ki, Avropada bölünməz təhlükəsizlik sistemi yaradılmalıdır. Bu, nə deməkdir? Bu, o deməkdir ki, Ukrayna NATO-ya daxil olmamalıdır və digər postsovet ölkələrinin bu bloka qoşulması ilə bağlı bütün məsələlər Rusiya ilə razılaşdırılmalıdır. Yəni, Ukraynanın hansı hərbi-siyasi və ya iqtisadi birliklərə mənsub olduğuna qərar vermək suveren hüququ yoxdur. Bu isə o deməkdir ki, Çin Ukraynanın xarici siyasət istəklərini məhdudlaşdırır. Baxmayaraq ki, məhz NATO üzvlüyünün olmaması Moskvaya Ukraynaya qarşı müharibəyə başlamağa imkan verən səbəblərdən birinə çevrildi - axı o, Alyansın kollektiv təhlükəsizlik sisteminin çətiri altında deyildi.
Yaxud rəsmi Pekinin növbəti bəyanatı da var ki, Ukrayna münaqişə zonası olmamalı, Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu oynamalıdır. Beləliklə, "körpü" nədir? Bu, subyektlikdən məhrum bir şeydir. Yəni təsir obyektidir, strateji əhəmiyyətli zonadır - çayın üzərindəki körpünün kimə məxsus olması kimi vəziyyətə o nəzarət edir. Çin isə Ukraynanı körpü ilə müqayisə edərək əslində onun subyektivlikdən məhrum olmasına eyham vurur - bu, sadəcə bir növ bufer zonasıdır.
Və bu bəyanat ortaya çıxanda Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri “Sinxua” xəbər agentliyinə müsahibəsində buna reaksiya verdi - o, Ukraynanın körpü olmadığını, özünün milli maraqları olan özünü təmin edən subyekt olduğunu dedi.
Çin mediasında Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə bağlı xəbərlərdə heç vaxt Ukraynanın adının çəkilməsini görməzsiniz. Həmişə “Rusiya ilə Qərb arasında müharibə” yazırlar. Qərb nədir? Ukrayna ərazisində Qərb dövlətlərinin qoşunları yoxdur. Ukrayna vətəndaşları Rusiya ilə müharibə vəziyyətindədir. Bəli, o, NATO və Aİ-dən olan tərəfdaşlar tərəfindən maddi-texniki və maliyyə cəhətdən dəstəklənir. Ancaq Ukrayna öz milli maraqları olan bir subyekt kimi Çin mətbuatında onların davam edən müharibə ilə bağlı analitik və ya rəylərini oxuyanda görünmür. Ukrayna bəzən ancaq “böyük dövlətlər arasında böyük oyunun qurbanı” kimi təqdim olunur.
Və vaxtaşırı eyni mediada Ukraynanı “Qərbin kuklası” adlandırırlar. Çin ekspert icması ilə müzakirələr apardıq və bu mövqe onların bəyanatlarında da görünürdü - deyirlər ki, “ABŞ Ukrayna ərazisində, Rusiyanın təsir zonasında rəngli inqilab həyata keçirdi, orada öz hökuməti var və Rusiyanın oradakı təsir zonasını və suveren hüquqlarını bərpa etmək hüququdur”.
Ona görə də hesab edirəm ki, Çinin siyasi elitasında belə bir təsəvvür var və bu, çox güclüdür. Və onlar öz hərəkətlərini bu faktiki imperiya qavrayışı əsasında qururlar. Çünki Çin özünü imperiya kimi hiss etməyə davam edir, özünü artan güc kimi hiss edir, həm də ekstraterritorial hərəkət etməyə çalışır. Yəni, artıq ÇXR vətəndaşlarının olmadığı digər ölkələrdəki çoxsaylı Çin icmalarını Pekin öz vətəndaşı hesab etməkdə davam edir və onlara təsir etməyə çalışır.
Siz həmçinin “tarixi ərazilər” – Pekinin özününkü hesab etdiyi digər dövlətlərin indiki torpaqları haqqında bəyanatları da eşidə bilərsiniz. Yəni, Çinin, əlbəttə ki, beynəlxalq hüquq normalarına riayət edilməsi ilə bağlı problemləri var”.
Gürcüstan Beynəlxalq və Strateji Araşdırmalar Fondunun aparıcı eksperti, səfir Georgi Badridze:
“Səfirin bəyanatının Çinin mövqeyini əks etdirib-əks etdirməməsi Pekinin bundan sonrakı addımları ilə qiymətləndirilə bilər. Məsələn, Parisdəki səfir hələ vəzifəsindən uzaqlaşdırılmayıb”.
Rusiyanın Demokratik Seçim Partiyasının həmsədri və Liberal Missiya Fondunun idarə heyətinin üzvü Sergey Javoronkov:
“Bu hekayəni çox qiymətləndirməyə dəyməz və ehtiyatsız bəyanatların səhifələrdən qaldırılması şəklində sonrakı addımlar kifayət qədər aşkardır. Diplomatlar da insanlardır, onlar da bəzi axmaq şeylər söyləyə və ya qeyri-dəqiqlik edə bilərlər.
Böyük Britaniyanın keçmiş xarici işlər naziri Liz Trassın Rostov və Voronej vilayətlərinin Ukrayna ərazisi olması ilə bağlı Qərbin məkrli planlarının əlaməti kimi Rusiya rəsmi mediasında çox müzakirə olunan bəyanatını yada sala bilərik. Sonra Trass səhv etdiyini etiraf etdi, lakin heç kim bu barədə rus auditoriyasına heç nə demədi.
Mənə elə gəlir ki, Çinin əsas marağı Tayvanla bağlıdır və yalnız bu səbəbdən də nəyin kimə aid olması kimi tarixi mühakimələr onlar üçün əlverişsizdir - bir vaxtlar bütün Çin qismən Qomindan partiyasına nəzarətində, qismən də yaponların ərazisində idi. Onlara sadəcə olaraq “ərazi bütövlüyündən” danışmaq faydalıdır.
Amma eyni zamanda, onların Ukraynadakı münaqişə ilə bağlı mövqeyi əslində Rusiyanın mövqeyinə yaxındır - orada gələcəkdə nə baş verəcəyi önəmli deyil, amma hələlik əsas məsələ hazırkı təmas xəttində atəşin dayandırılmasıdır - yəni, artıq işğal olunmuş ərazilərin qeyri-müəyyən müddətə Rusiya idarəçiliyində qalması”.
Qazaxıstanlı politoloq Kazbek Beysebayev:
“Fransanın LCI telekanalına kifayət qədər müntəzəm baxıram və Çin səfirinin də orada kifayət qədər tez-tez çıxış etdiyini söyləyə bilərəm. O, artıq Ukraynadakı münaqişə ilə bağlı danışıb və sadə və diplomatik şəkildə danışıb. O bildirib ki, vəziyyəti müzakirə edərkən, münaqişə başlamazdan əvvəl Ukraynada baş verən bütün hadisələri nəzərə almaq lazımdır.
Bu dəfə Krımla bağlı dedi ki, bu yarımada Rusiyanın tərkibində olub, Xruşşovun dövründə isə Ukraynaya verilib. Prinsipcə, hamının bildiyini söylədi. O, aparıcının açıqlamasına elə cavab verib ki, Krım bütün beynəlxalq hüquq normalarına görə Ukraynaya məxsusdur. Ola bilsin ki, səfir Rusiya və Ukrayna münasibətlərindəki bəzi tarixi məqamları belə xatırlayıb.
Onun cavabının ikinci hissəsinə diqqət çəkmək istəyirəm. Səfir keçmiş sovet respublikalarının qeyri-effektiv statusundan danışdır. Burada qeyd etmək lazımdır ki, Liu Şaye Çinin Fransadakı səfiridir və onun bəyanatı fransız və fransızdilli auditoriyaya yönəlib. Təbii ki, Çinin Azərbaycandakı, Qazaxıstandakı və digər keçmiş sovet respublikalarındakı səfirləri belə deməzdilər.
Çinin Fransadakı bəyanatı Fransa televiziyası ilə bütün dünyada yayımlandığı üçün geniş beynəlxalq reaksiya aldı. Buna görə də Pekin o qədər cəld reaksiya verdi ki, Çinin Krımla bağlı mövqeyi dəyişməyib və Çin keçmiş SSRİ-nin bütün respublikalarının suveren statusuna hörmətlə yanaşır.
İstisna etmirəm ki, keçmiş SSRİ dövlətlərindəki Çin səfirləri tezliklə hansısa bəhanə ilə akkreditasiya olunduqları ölkələrdə Pekinin bu rəsmi mövqeyini təkrarlayacaqlar”.