“Putinin qərarının icrasından sonra rubl ehtiyat valyutaya çevrilməyəcək”
Bağlanmış müqavilələr çərçivəsində avrodan Rusiya valyutasına keçmək niyyətində olmayan “Qazprom”un “dost olmayan ölkələrdən olan” bəzi tərəfdaşlarının sonrakı bəyanatları Rusiya qazının rublla satılma ehtimalını şübhə altına alır. Kremlin mətbuat xidmətinin məlumatına görə, hökumətə Mərkəzi Bank və “Qazprom”la birlikdə martın 31-dək “Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrinə təbii qaz tədarükü üçün ödəniş valyutasının Rusiya rubluna dəyişdirilməsi ilə bağlı tədbirlər kompleksi haqqında” hesabat hazırlamaq tapşırılıb.
Moskvanın ödənişləri rubla çevirmək qərarı avropalıları çaş-baş salıb. Onların ilkin, kortəbii reaksiyası indi əsasən qeyd-şərtsiz inkara qədər azaldı. Lakin hər şey o qədər də sadə deyil: Rusiya Aİ-nin qaza olan tələbatının 40%-ni təmin edir. Bəs idxalçılar mövcud müqavilələrdən imtina edib, tez bir zamanda alternativ təchizatçılar tapa bilərlərmi? Rusiya təbii qaz tədarükü üçün ödənişlərdə niyə rubla keçir?
AYNA mövzunu tanınmış ekspertlərlə müzakirə edib.
Rusiya Maliyyə Universitetinin və Milli Enerji Təhlükəsizliyi Fondunun eksperti İqor Yuşkov:
“Hesablaşmaların rubla köçürülməsi qərarının həm iqtisadi, həm də simvolik məqsədləri var. İqtisadi cəhətlər ondan ibarətdir ki, bu, bir tərəfdən rublun bir qədər möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq, baxmayaraq ki, hazırda Maliyyə Nazirliyinin qərarına əsasən, “Qazprom” valyuta gəlirlərinin 80%-ni üç gün ərzində daxili bazarda satır. Rubla tam keçidlə, görünür, xarici şirkətlərin özlərinin birjaya gələrək dollar və avronu 100% həcmdə rubla dəyişdirəcəkləri güman edilir. Nəticədə daxili bazara bir az daha çox valyuta çıxacaq.
Beləliklə, rubla tələbat bir az daha artacaq və müvafiq olaraq möhkəmlənəcək. Bir çox Avropa siyasətinə qarşı çıxanlar məhz buna işarə edirlər. Xaricdə deyirlər ki, biz Rusiya valyutasını zəiflətmək və Rusiya iqtisadiyyatına zərbə vurmaq üçün sanksiyalar qəbul etmişik, indi də bizə rublu bu yolla gücləndirməyi təklif edirlər.
Təbii ki, xarici şirkətlərin belə böyük kütləni birbaşa Rusiya Mərkəzi Bankından alması ən əlverişli olardı, amma o, sanksiyalar altındadır və əcnəbilərlə əməliyyat apara bilməz. Ona görə də məntiq ondan ibarətdir ki, Rusiya Mərkəzi Bankından sanksiyaların götürülməsi üçün Avropa şirkətləri özləri öz ölkələrində lobbiçilik etsin. İndiki vəziyyətdə bu, çətin ki, mümkündür, lakin buna baxmayaraq, Rusiya tərəfinin Mərkəzi Bankdan sanksiyaların götürülməsində başqa maraqlı tərəf yaratması da məntiqli olardı. Ona görə də müəyyən məqsəd həm də avropalılara Rusiya Bankına qarşı bu halda sanksiyaların nə qədər zərərli olduğunu göstərməkdir.
Rubla keçidin müəyyən simvolik mənası var ki, “Qazprom” tezliklə rubla keçidlə bağlı əlavə saziş layihəsini Avropa şirkətlərinə göndərəcək. Əslində, xarici kontragentlərin dollar və avrolarını birbaşa “Qazprom”a verməsi və ya rubla dəyişdirib ona köçürməsinin heç bir fərqi yoxdur. Qiymət formulu dəyişmir. Rusiya qazı üçün dollar ifadəsində nə qədər ödəyirdilərsə, o qədər də ödəməyə davam edəcəklər. Hansı valyuta ilə hesablama isə, əslində, şirkətin vecinə deyil.
Ona görə də korporativ sektordan hər hansı böyük etiraz görmürük. Bütün tənqidlər Avropa siyasətçilərindən gəlir. Onlar üçün Putinin ultimatum formasında səsləndirdiyi təklifi qəbul etmək çətindir: ya rublla ödəyirsiniz, ya da biz başqa pulları qəbul etmirik və qazı satmırıq. Rubla keçid təklifi Avropanı burada və indi seçim qarşısında qoyur: o, gələcəkdə yox, indi Rusiya qazından imtina etməyə hazırdır, yoxsa Rusiyadan asılılığı tanıyır?
Onlar rubla keçidlə bağlı əlavə saziş imzalamaqla, əslində, Rusiya qazından asılı olduqlarına və bu gün ondan imtina edə bilməyəcəklərinə imza atırlar. Bu, həm də onların Rusiyadan asılılığını dərk etmələri üçün vacibdir. Avropalıların özlərinə də zərər vuran daha sərt sanksiyalar tətbiq etməzdən əvvəl bu asılılığı on dəfə ölçüb-biçməlidirlər.
Axı ilin sonuna qədər asılılığın azaldılmasından, bir neçə ildən sonra isə Rusiya qazından tamamilə imtina etməkdən danışmaq bir şeydir, burada və indi qərar vermək başqa. Onlar üçün tam imtina etmək son dərəcə çətin olacaq, çünki hazırda qaz bazarında Rusiyanı heç kim əvəz edə bilməz. İmtina qərarının ardınca kəskin qıtlıq, qiymət artımı, istilik mövsümünün pozulması riski, mövcud enerji təchizatında, elektrik enerjisinin verilişində fasilələr yarana bilər.
Ona görə də nəticədə siyasətçilər bunun korporativ məsələ olduğunu deyəcək və bildirəcəklər ki, qoy şirkətlər özləri qərar versinlər. Şirkətlər isə rubla keçəcəklər. Hamısı deyil, əlbəttə. Polşa dövlət neft-qaz korporasiyası PGNiG kimi siyasiləşmiş şirkətlər imtina edə bilər. Ola bilsin ki, PGNiG, yeri gəlmişkən, ilin sonuna qədər başa çatan müqaviləni ləğv etməyə üstünlük verəcək və şirkət bundan bir az itirəcək. Amma gəlin gözləyək - indi “Qazprom” sənədləri göndərəcək və sonra top avropalıların tərəfində olacaq”.
Azərbaycanlı hüquqşünas, maliyyəçi Əkrəm Həsənov:
“Təbii ki, qeyri-dost ölkələrdən alıcılara təbii qaz tədarükünə görə ödənişlərdə avro və dollardan rubla keçid qərarında real iqtisadi məqsədlərdən daha çox populizm elementləri var. Burada başa düşmək lazımdır ki, beynəlxalq kommersiya əməliyyatlarının valyutası, bir qayda olaraq, dünyanın ehtiyat valyutaları - dollar, avro, funt sterlinq, İsveçrə frankıdır. Bunlar dünyada ümumən tanınan milli valyutalardır, hansılarda ki, ölkələr və ayrı-ayrı şəxslər öz ehtiyatlarını və əmanətlərini saxlayırlar, əksər ölkələrin əsas qiymətli kağızlarıdır.
Söhbət sərbəst dönərli valyutalardan gedir. Rubl bu sıraya daxil deyil, xüsusən onun indiki güclü qeyri-sabitliyi şəraitində. Beləliklə, sual yaranır: həqiqətən, nə baş verir?
Ondan başlayaq ki, bu ilin fevral ayının sonundan etibarən “Qazprom” valyuta gəlirlərinin 80%-ni daxili bazarda satır. Əvvəllər Rusiyanın qaz nəhəngi aldığı valyutanın 20%-ni özü üçün saxlayaraq, qalanını rublla əvəz edirdi. Rusiya Bankı dollar, “Qazprom” rubl alırdı. İndi də eyni olacaq. Yeni sxemə görə, xarici podratçılar Rusiya birjasında rubl alıb, alınan qaza görə “Qazprom”a köçürəcəklər. Bəli, nəticədə “Qazprom” valyuta gəlirlərinin 20%-ni itirir, lakin yekun balansda heç nə dəyişmir. Və sonra eyni müvəffəqiyyətlə Rusiya hökuməti bu şirkəti əldə etdiyi bütün valyutanı satmağa məcbur edə bilər.
Bu addımın rublun möhkəmlənməsinə təsiri barədə çox danışılır. Amma rubl bu qərardan ehtiyat valyutaya çevrilməyəcək. Sadə bir misalla izah edim. Azərbaycana gələn əcnəbilər manat alırlar, çünki burada mal və xidmət haqqını Azərbaycan milli valyutası ilə ödəməlidirlər. Bir çox pərakəndə satış məntəqələri dolları məmnuniyyətlə qəbul edərdi, lakin qanun buna icazə vermir. Ona görə də əcnəbilər manat almalı olurlar, amma bu, o demək deyil ki, bizim valyutaya buna görə tələbat artır. Belə əməliyyatlar nəticəsində bank sektoru qazanır.
Aydındır ki, ödəniş valyutasının dəyişməsi ilə Rusiya bankları müəyyən qazanc əldə edəcək. Düşünürəm ki, bu həll daha çox daxili auditoriya üçün nəzərdə tutulub. Yəni ki, biz dünyanı onun şərtlərini qəbul etməyə məcbur etdik. Rublun məzənnəsinə gəlincə, o, buna görə daha sabit və tələbatlı olmayacaq. Amma dünyanın ehtiyat valyutaları sabit, qanunun aliliyi təmin edilən, siyasəti bir növ proqnozlaşdırıla bilən və s. olan ölkələrə aiddir. Rusiya indi o ölkələrdən deyil. Əgər o, sülh yolu ilə və proqressiv şəkildə inkişaf etsəydi, başqa yol seçsəydi, belə də ola bilərdi”.
Rusiyalı iqtisadçı, Maliyyə Analitikləri və Risk Menecerləri Gildiyasının Müşahidə Şurasının üzvü Aleksandr Razuvayev:
“Rusiya qazının ixracının rubla keçməsi 1998-ci il defoltundan sonra da o vaxtkı Baş nazir Primakov və Mərkəzi Bankın rəhbəri Geraşenko tərəfindən müzakirə olunub. Bu söhbətlər 2008-ci ildə “Lehman Brothers”in iflası zamanı da olub. İndi dövlət ixrac inhisarçısı olan “Qazprom” rubl ödənişlərinə keçir.
Yəqin ki, neft sənayesi bu addıma qoşulacaq və belə bir siyasi qərarın ardınca “Roskosmos”, eləcə də bir sıra digər ixracatçılar da qoşulacaq. “Telegram” kanalları yazır ki, “Rosoboroneksport”da ödənişləri dollarla qəbul etməkdə problemlər var. Əslində Rusiya özünü bu yolla müdafiə edir.
Hesab edirəm ki, qaz ödənişlərində rubla keçidlə bağlı heç bir problem olmayacaq və burada xüsusi siyasət görmürəm. Təbii ki, bu, müqavilələrə yenidən baxılmasını ehtiva edir, lakin Rusiya Bankının xarici qızıl-valyuta ehtiyatlarının dondurulmasından sonra bu, təbii görünür. Hesab edirəm ki, qazın rublla ödənilməsi üçün üç mümkün ssenari var. Ən sadə və ən məntiqli həll yolu budur ki, əcnəbilər qazı “Qazprombank” vasitəsilə rublla alacaqlar.
Ola bilsin ki, sövdələşmə Rusiya Bankı ilə aparılsın və ya mənim nöqteyi-nəzərimə görə, sanksiya tətbiq edilən bankların siyahısı ilə tamamilə üst-üstə düşəcək və ya oxşar olan müvəkkil bankların siyahısı olacaq. Əgər Qərb alıcıları bununla razılaşmasa, o zaman Rusiyanın Avropaya qaz ixracını dayandıracağı ehtimal edilir.
Rusiya qazını əvəz edəcək heç nə yoxdur. İrandan, daha sonra Türkmənistandan və Azərbaycandan Aİ ölkələrinə çəkiləcək magistral qaz kəmərinin reallaşmamış layihəsi – NABUCCO çoxdan dayanıb. Türkmənistan çətin ki, bunun canlanmasında maraqlı olsun, çünki ixracatının 93%-i hazırda Çinə gedir”.