Hüquq müdafiəçisi: “Uşaqlara həzz obyekti kimi baxan insanların uşaqlarla işləməsi qətiyyən mümkün deyil”
Uşaqların müdafiəsi dövlətin ən mühüm vəzifələrindən biridir. Belə ki, Azərbaycanda cinsi zorakılıqla bağlı cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxslər pedaqoji fəaliyyətlə məşğul ola bilməyəcəklər. Bu, “Ümumi təhsil haqqında” qanuna edilən dəyişiklikdən irəli gəlir.
AYNA mövzu ətrafında Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalovla həmsöhbət olub.
– Belə çıxır ki, bundan sonra hər hansı cinsi zorakılıq törətmiş şəxsin müəllim işləməsi qadağandır?
– Bu dəyişiklik “Ümumi təhsil haqqında” qanuna 2022-ci il dekabrın 27-də daxil edilib və 2 fevral 2023-cü il tarixində rəsmi dərc edildikdən sonra qüvvəyə minib. Yeni 27.2.5-ci maddə “uşaqların cinsi istismarı və ya cinsi zorakılığı ilə bağlı cinayətlərə görə məhkum edilmiş” şəxslərin pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmasını qadağan edir. Bu, xüsusilə uşaqlara qarşı cinsi cinayətlərə aiddir. Baxmayaraq ki, böyüklərə qarşı cinsi cinayətlər törədənlərin yolunu bağlamaq daha düzgün olardı. Məsələn, Çikatilonun qurbanları arasında həm böyüklər, həm də uşaqlar var idi.
Cinsi istismar cinsi məqsədlər üçün həssaslıq, güc və ya etibar mövqeyindən hər hansı faktiki və ya sui-istifadə cəhdidir. Buraya təkcə seksin özü deyil (o cümlədən, razılıq əsasında, lakin uşağın azyaşlı olmasından sui-istifadə etməklə), həm də digər cinsi xidmətlər, məsələn, erotik masaj, striptiz, eskort xidmətləri, uşaq pornoqrafiyasının istehsalı da daxildir.
Aydındır ki, uşaqlara bu cür həzz obyekti kimi baxan insanlara onlarla işləməyə icazə vermək qətiyyən mümkün deyil. Və çətin ki, bu bənd təsadüfən qanuna düşüb. Təhsil sistemi öz sirlərini gizlətməyi bilir, ona görə də çox güman ki, müəllim rolunda əvvəllər məhkum olunmuş pedofillərin olması halları ilə qarşılaşıblar. Demək olar ki, eyni ifadədən istifadə edərək, BMT öz işçilərinə yaşlı insanlar da daxil olmaqla cinsi istismarı və cinsi zorakılığı qadağan edir.
Yeri gəlmişkən, 27 dekabr 2022-ci il tarixli həmin qanunla “Ümumi təhsil haqqında” qanuna 27.2.5-ci bəndlə açıq şəkildə bağlı olan daha bir mühüm bənd (Maddə 13.12-1) daxil edilib. Burada müəyyən edilir ki, təhsil müəssisələri “yetkinlik yaşına çatmayanların cinsi istismar və cinsi zorakılığın təhlükələri, habelə onların inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq özünümüdafiə vasitələri haqqında məlumat almasını təmin etməli”, uşaqlara “cinsi tərbiyə haqqında ümumi məlumat” verməli və “xüsusilə yeni informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının istifadəsi nəticəsində yaranan təhlükəli vəziyyətlər” haqqında maarifləndirməlidirlər.
Əvvəllər bu yanaşmaya uşaqları bədəni və cinsi haqqında biliklərlə “korlamamaq” üçün yol verilmişdi. Nəticədə, kənd məktəbində bir qız müəllimindən hamilə olduğundan da şübhələnməyərək, dərsdə uşaq dünyaya gətirib. Göründüyü kimi, belə hadisələrin sayı qanunvericilərin səbrini daşırıb.
– Əgər insan cinayətə görə cəza çəkibsə, bu, o demək deyilmi ki, o, günahını dərk edib və cəzasını kəsib? İndi isə ömürlük yarlık vurulmurmu? Bu qərarı necə qiymətləndirirsiniz?
– Bu, məntiqli sualdır ki, onunla bizim qanunvericilərə və ya Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək yerinə düşər. Məsələ burasındadır ki, Cinayət Məcəlləsinin 46-cı maddəsində müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum etmə növündə cəza nəzərdə tutulur. O, “dövlət orqanlarında, yerli özünüidarəetmə orqanlarında konkret vəzifə tutmağın, konkret peşə və ya digər fəaliyyətlə məşğul olmağın qadağan edilməsindən” (o cümlədən müəllimlik) ibarətdir.
Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddəsində nəzərdə tutulmayan hallarda, törədilmiş cinayətin xarakteri və ictimai təhlükəlilik dərəcəsi, təqsirkarın şəxsiyyəti nəzərə alınmaqla, əlavə cəza növü kimi təyin edilə bilər. Məhkəmə müəyyən vəzifə tutmaq və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olmaq hüququnun saxlanılmasını qeyri-mümkün hesab edir. Lakin eyni zamanda, cəzanın müddəti əsas cəza növü kimi bir ildən beş ilədək və əlavə cəza növü kimi bir ildən üç ilədək müddətə məhdudlaşdırılır, bundan sonra əvvəllər məhkum olunmuş müəllim və ya həkimə əvvəlki fəaliyyətlərinə qayıtmağa icazə verilir. Üstəlik, bu qadağalar özəl sektora aid deyil...
Belə ki, məhkəmədənkənar orqan (Elm və Təhsil Nazirliyi) keçmişdə cinayət törətmiş şəxslər üçün müvafiq qanunda (CM) nəzərdə tutulmayan cinayət cəzasını faktiki olaraq müəyyən edir və cəza məhkəmə tərəfindən deyil, təhsil müəssisələrinin inzibati heyəti tərəfindən təyin edilir və icra edilir. Üstəlik, bu, eyni cinayətə görə təkrar cəzanın təyin edilməsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu cür özbaşınalıq isə Konstitusiya və Azərbaycan üçün məcburi olan beynəlxalq müqavilələrlə qadağandır.
Beləliklə, prinsipcə, 2023-cü ilin fevralından sonra işdən qovulan və ya əvvəllər 27.2.5-ci bənddə qeyd olunan cinayəti olduğuna görə işləməyə icazə verilməyən şəxs qanuni tədbir görə bilər, hətta bu arqumentlərdən istifadə edərək ayrı-seçkiliyə (peşə qadağanına) qarşı şikayətlə Konstitusiya və ya Avropa Məhkəməsinə qədər gedə bilər. Axı dövlət vətəndaşların həyatına müdaxilə edirsə və onları hansısa şəkildə məhdudlaşdırırsa, bu, “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olmalıdır. Belə başa düşülür ki, pozuntunun ehtimal edilən qurbanına (məhkum edilmiş pedofil) qoyulan hüquqların məhdudlaşdırılması mütənasib olmalı və şəxsi və ictimai maraqların ağlabatan balansına uyğun olmalıdır.
Bu halda həbsxanadan sonra pedaqoq işləmək imkanından məhrum olmaq o deməkdir ki, cinsi zorakılığa məruz qalmış, qanun qarşısında təmiz olan keçmiş məhkum, təqsirsizlik prezumpsiyası pozularaq, onu təkrarlaya biləcəyi şübhəsi altına düşür; ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ pozularaq məhkəməsiz məhkum edilmiş; mülkiyyət hüququ pozularaq işləyə və aldığı peşə təhsilinə uyğun əmək haqqı ala bilməz. Şübhəsiz ki, bu zaman onun şəxsi və ailə həyatının müdafiəsi hüququ da təsirlənəcək, çünki cinayətinin mahiyyəti ilə bağlı rüsvayedici məlumatlar yayılacaq. O da göz qabağındadır ki, işə qəbuldan imtina ərizəçinin sosial statusu - ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququnu pozmaqla onun Cinayət Məcəlləsinin müəyyən maddəsi ilə cinayət törətməsi faktı əsasında olacaq.
Beynəlxalq standartlarla əsaslandırılmaq üçün işə müraciət edən şəxsin hüquqlarının bu cür pozulması dövlət tərəfindən həyata keçirilən və qanunla müəyyən edilmiş qanuni məqsədə cavab verməlidir. Belə olan halda təhsil sistemi təhsil alan uşağı sağlamlığına və mənəviyyatına mümkün hücumlardan qorumağa çalışır.
- “Ümumi təhsil haqqında” qanun bu məqsədlərlə bağlı nə deyir?
- Pedaqoji fəaliyyət, qanunun 1.0.31-ci bəndinə əsasən, şagirdlərin bilik və bacarıqlara yiyələnməsi ilə yanaşı, onları ümumbəşəri dəyərlər ruhunda tərbiyə etməli, şəxsiyyət kimi formalaşdırmalıdır. Yəni müəllim qeyri-zorakılıq ideyalarının daşıyıcısı, pedofiliyanın əleyhdarı olmalı, uşaqları şəxsiyyətinin alçaldılmasından qorumalıdır. Bunlar, təcavüzkarın artıq bir dəfə keçdiyi dəyərlərdir.
Ümumiyyətlə, bu qanunda dəfələrlə “təhlükəsizlik” və “sağlamlıq” sözləri qeyd olunur ki, bu da dövlətin uşaqları zorakılıqdan qorumaq istəyini vurğulayır. Məsələn, qeyd olunur ki, şagirdlərin, pedaqoji və texniki işçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə ümumi təhsil müəssisəsində mühafizə xidməti təşkil edilir (maddə 12.16); tələbələrin “həyat və sağlamlıq üçün təhlükəsiz şəraitdə, mənəvi və psixoloji cəhətdən sağlam tədris mühitində” təhsil almaq hüququna malik olması (maddə 22.2.1); “fiziki, mənəvi və psixoloji zorakılıqdan, şərəf və ləyaqəti alçaldan hallardan, insan hüquqlarına zidd hərəkətlərdən qorunması” (maddə 22.2.6); Ümumi təhsil sahəsində təhsil işçilərinin vəzifəsi “şagirdləri hər cür fiziki və psixi zorakılıqdan qorumaq və onları pis vərdişlərdən qorumaq, təhsilalanların təhlükəsizliyinin və sağlamlığının qorunmasında iştirak etmək” (maddə 23.3.9) təmin edilir.
Pedofiliyaya meylli bir təhsil işçisi açıq şəkildə təsvir olunan tələbələri qorumaq sistemində zəif və təhlükəli bir həlqə olacaq. Və çətin ki, bir neçə il seksual aclıq (və daha tez-tez başqa məhbuslar tərəfindən cinsi zorakılıq) mühiti belə bir müəllimi bütün dünyada psixi pozuntu sayılan pedofiliyadan xilas etsin.
Pedofiliyanın uzunmüddətli psixoterapiya və cinsi istəyi dəyişdirən və ona cavabdeh olan hormonların səviyyəsini azaldan dərmanlarla müalicə oluna biləcəyinə inanılır. Üstəlik, bu cür müalicənin nəticəsinə zəmanət verilmir və hər şey könüllülükdən, narkomaniyadan və depressiyanın mövcudluğundan asılıdır. Xüsusilə ABŞ-da pedofillərin hormonlara və antidepresantlara bənzər dərmanların müntəzəm inyeksiyaları ilə uşaqlara olan cazibələrini azaldılır. Nüfuzlu tibbi arayış kitabı “MSD Manual” xəbərdarlıq edir: "Müalicə adətən uzunmüddətli olur, çünki pedofilik fantaziyalar adətən müalicə bitdikdən həftələr və ya aylar keçdikdən sonra təkrarlanır".
Şərqi Tennessi Dövlət Universitetindən (ABŞ) doktor Corc Braun hesab edir ki, “sadəcə pedofili həbs etmək və ya onu uzun müddət də olsa başqa bir müəssisəyə yerləşdirmək pedofil istəklərini və ya fantaziyalarını dəyişdirə bilməz. Bununla belə, uzunmüddətli nəzarət altında müalicə alan bəzi həbsdə olan pedofillər (adətən dərmanlar da daxildir) pedofil hərəkətlərdən çəkinə və cəmiyyətə reinteqrasiya oluna bilərlər”. O, həmçinin xəbərdarlıq edir ki, “pedofiliyanın təkcə məhkəmə qərarı ilə müalicəsi daha az effektlidir”.
Ümumiyyətlə, həkimlərin pedofilin (onların arasında qadınlar da var) “çəkinəcəyi” və “reinteqrasiya ediləcəyi” ümidi yalnız nəzarət altında qəbul edilən dərmanlara, xəstənin digər psixi pozğunluqlarının olmamasına və narkomaniyaya meylinə bağlıdır. Üstəlik, mühakimə olunan və həbsdə olan pedofillərin müalicə nəticələrinə ümid azdır.
Belə ki, ümumtəhsil müəssisəsinin pedofiliyaya meyilli və uzunmüddətli məcburi psixoterapiyadan keçmiş muzdlu işçisi cinsi obyekt kimi baxmağa adət etdiyi uşaqların əhatəsində olmaqdan daim iynə vuracaq və daimi depressiyaya düşəcək. Təsadüfən və ya qəsdən bir növ dərman qəbul edərsə, bir növ içki içirsə və ya bədənində "təhlükəli" hormonların səviyyəsini artıran bir şey yeyirsə, davranışının qüsursuzluğuna zəmanət vermək çətin olacaq. Beləliklə, tərəzinin digər tərəfində bu şəxsə həvalə edilmiş uşağın fiziki və mənəvi sağlamlığı və insanın tab gətirə bilməyəcəyi təhlükəsi varsa, belə bir sarsıntılı "reinteqrasiya" ilə sınaqdan keçirməyə və məcburi "dözümlülük" yaşamaq nə qədər effektli olarcaq?
Ona görə də mən hesab edirəm ki, bu məhdudiyyət demokratik cəmiyyətdə tamamilə haqlıdır və həm uşaqlar, həm də məhkum edilmiş pedofilin özü üçün humanist addımdır. Amma bu məhdudiyyət məhkəmə tərəfindən qoyulmalı və vaxtaşırı yoxlanılmalıdır.
– Bəs digər sahələr, məsələn, pediatriya?
– Mən inanıram ki, orda da eyni yanaşma yaxşı olardı. Lakin bu cür qadağalar qəbul olunmazdan əvvəl ekspertlər tərəfindən müzakirə edilməli və milli qanunvericilikdə hər hansı başqa şərhə yol verməyən aydın və birmənalı dillə ifadə edilməlidir. Əks halda pedofillər boşluqlar tapacaqlar.
Məncə, haqqında danışdığımız işə münasibətdə 46-cı maddənin mətni belə boşluqlara yol verir. Məsələn, məhkum edilmiş pedofilin “müəyyən peşə və ya digər fəaliyyətlə məşğul olması”, məsələn, müəllim kimi fəaliyyəti qadağan ediləcək. Amma məktəbdə siz həm də təmizlikçi, elektrik, qapıçı, kitabxanaçı, məktəb avtobusunun sürücüsü və s. kimi də işləyə bilərsiniz. Yaxud “dövlət orqanlarında, yerli özünüidarəetmə orqanlarında konkret vəzifə tutmağın qadağanını” götürək. Pedofilin özəl məktəbdə və ya özəl uşaq bağçasında vəzifə tutması mümkündürmü? Bəs pedofil məktəbdə tam ştatda deyil, müvəqqəti müqavilə ilə, hətta könüllü kimi işləyirsə?
Hüquqşünasların və həkimlərin Cinayət Məcəlləsinin 46-cı maddəsinə nəinki cinsi cinayətlərdə (tək uşaqlara qarşı deyil) keçmiş məhkumların işinə qeyri-müəyyən qadağalar şəklində cinayət cəzası haqqında bəndin daxil edilməsinin məqsədəuyğunluğunu müzakirə etmək məntiqlidir. Onlar ümumtəhsil sahəsində, həm də peşə fəaliyyəti və ya vəzifəsi onların psixi xəstəliyə əsaslanan oxşar cinayətləri törətməsini asanlaşdıra bilən digər sahələrdə: universitetlərdə, xəstəxanalarda, idman klublarında, repetitorluqda və s. sahələrdə işləməsi qadağan edilməlidir. Bu qərarın məhkəmə tərəfindən, məsələn, eyni 3-5 ildən sonra nəzərdən keçirilməsi hüququ da olmalıdır.