Azərbaycan Avropanın təklifini qəbul edəcəkmi və Rusiyanın buna reaksiyası necə olacaq?
Avropa İttifaqı (Aİ) Azərbaycandan Ukrayna ərazisindən keçən Rusiya qaz kəmərini yanacaqla təmin etməsini istəyir. Bu barədə “Politico” yazır.
Rusiya Ukraynada müharibəyə başlayandan Aİ Azərbaycanla enerji əlaqələrini gücləndirir. Aİ rəsmiləri Azərbaycan qazını Ukrayna vasitəsilə Avropaya nəql etmək planı ilə Azərbaycana müraciət ediblər. Təklif ilin sonunda Kiyev ilə Moskva arasında tranzit müqaviləsinin müddəti başa çatan təbii qazın Rusiyadan kəsilməsi ilə yanaşı, Avropaya axınını saxlamaq üsuludur. Aİ daha əvvəl bildirmişdi ki, digər ölkələrdən kifayət qədər enerji təchizatının gəldiyinə əmin olduğu üçün sazişin müddətinin bitməsinə icazə verməyə hazırdır.
“Politico”ya müsahibəsində Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev deyib ki, Aİ və danışıqlar aparılan tranzit ölkələr bu məsələ ilə bağlı Azərbaycana müraciət edib: “Hazırda bu prosesə necə töhfə verə biləcəyimizə dair müxtəlif variantlara baxırıq. Mən vaxt çərçivəsi verməkdən çəkinərdim, amma yenə də müraciət var idi və biz bunu ciddi qəbul etdik, çünki bu, Avropanın enerji təhlükəsizliyi məsələsidir”.
Azərbaycan sxemi uzun müddətdir ki, elektrik sənayesi və evlərin isidilməsi üçün boru kəmərinə arxalanan Slovakiya və Macarıstan da daxil olmaqla, bir sıra Aİ ölkələrində artan narahatlıq fonunda həyata keçirilir.
“Avropa qaz sistemində mövcud infrastruktur darboğazları səbəbindən Ukrayna ərazisindən tranzitin dayandırılmasına gəldikdə, biz təchizat təhlükəsizliyi üçün bəzi risklər görürük”, - deyə Mərkəzi Avropa ölkələrindən bir diplomat bildirib.
Şərh tələb olunduqda, Avropa Komissiyasının enerji siyasəti sözçüsü Tim McPhee “Politico”-ya deyib ki, "Komissiya alternativ təchizat və marşrutlar tapmaq üçün təsirə məruz qalan üzv dövlətlərlə çox sıx işləyir".
Belə bir plan Azərbaycanın maraqlarına nə dərəcədə cavab verir? Ukrayna buna razı olacaqmı? Bəs, Rusiya Azərbaycanla Ukrayna arasında öz borularından istifadəyə icazə verəcəkmi?
AYNA mövzunu tanınmış ekspertlərlə müzakirə edib.
Politoloq, keçmiş diplomat, Qərbi Kaspi Universitetinin professoru Fikrət Sadıxov:
“Hələ 2022-ci ilin iyulunda Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyen Bakıda olarkən Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı arasında enerji sahəsində strateji əməkdaşlığa dair memorandum imzalanıb. Və yaxın illərdə Azərbaycandan Avropaya qaz nəqlinin sözün əsl mənasında artırılması barədə razılıq əldə olunub. Bu, ciddi göstəricidir. Bu, Rusiyaya qarşı sanksiyaların tətbiqindən sonra Aİ ilə münasibətlərimizin çox mühüm elementidir.
Azərbaycan artıq Avropa ölkələrinə karbohidrogen və qaz tədarük edir. Xüsusilə, Balkan yarımadasına və digər Aİ dövlətlərinə. Bolqarıstan, Rumıniya və Yunanıstanı qazla təmin edən interkonnektor açılıb. Bu, günümüzün reallığıdır və bunu nəzərə almamaq mümkün deyil.
Gələcək tədarüklərin elan edilmiş versiyası Rusiyanı qıcıqlandıracaq. O da aydındır ki, Qərbin sanksiyaları nəticəsində praktiki olaraq təcrid olunmuş Rusiya bütün bunlara acı reaksiya verəcək. Amma burada, məncə, diplomatik amil işləyəcək. Biz Rusiya ilə kifayət qədər sıx əlaqələr qurmuşuq. Bizim aramızda müqavilələr, əməkdaşlıq müqavilələri imzalanıb. Və hesab edirəm ki, bu kontekstdə istənilən halda narazılıq olsa belə, ciddi fikir ayrılıqları gözlənilmir.
Biz Rusiya ilə bir sıra digər sahələrdə əməkdaşlıq edirik. Moskva bunu yüksək qiymətləndirir və başa düşür. Biz Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulmuruq, biz Ukraynaya silah vermirik və eyni zamanda ona humanitar yardım göstərməklə onun ərazi bütövlüyünü tanıyırıq. Moskva da bunu yaxşı başa düşür.
Və hesab edirəm ki, yuxarıda təsvir olunan inteqrasiya prosesləri kontekstində biz öz kursumuzu, Avropanı qazla təmin etmək xəttimizi davam etdirəcəyik və təbii ki, bu qitənin enerji təhlükəsizliyini təmin edəcəyik”.
İqtisadiyyat elmləri doktoru, Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin professoru, diplomatiya üzrə magistr proqramının rəhbəri Stanislav Tkaçenko:
“ABŞ və Avropa İttifaqının hələ xüsusi hərbi əməliyyat başlamazdan əvvəl Rusiyaya elan etdiyi qaz müharibəsi indi tam həddindədir. Hələ bitməmiş hər hansı bir müharibə kimi, onun hələ qalibləri yoxdur, lakin artıq itirənlər var. Bu vəziyyətdə bütün tərəflər iştirak edir. 2022-ci ilin birinci yarısında Rusiya təbii qazın əsas alıcısını – Aİ-ni itirdi. 2022-ci ilin sentyabrında “Şimal axını” qaz kəmərinin üç xətti partladıqdan sonra Rusiya hətta bu bazara eyni həcmdə qaz tədarük etmək imkanından fiziki olaraq məhrumdur.
Avropa İttifaqı öz növbəsində, 2022-ci ildə kəskin enerji böhranı ilə üzləşdi, bunun ardınca Rusiya qazını istehlak edən Şimali və Mərkəzi Avropa ölkələrində: Almaniya, Polşa, Çexiya, Baltikyanı ölkələr və Finlandiyanın bir çox sənayesində tənəzzül müşahidə edildi.
Bu gün Rusiya ilə Avropa arasındakı münasibətlərdə iqtisadi rasionalizm öz yerini münaqişə məntiqinə, düşməni zəiflətmək və özünü gücləndirmək üçün rəqibin resurslarından istifadə etmək qabiliyyətini azaltmaq istəyinə yol verib. Aİ sanksiyaları Rusiya bizneslərini Qərb texnologiyalarına, investisiyalara, sığorta və konsaltinq xidmətlərinə çıxışdan məhrum edib. Rusiya buna cavab olaraq öz resurs tədarükünün bir hissəsini Asiya bazarlarına və planetin digər regionlarına yönləndirdi və bununla da Avropada enerji böhranını kəskinləşdirdi və onun sənayesizləşməsini sürətləndirdi.
Rusiya ilə Avropa arasında davam edən hibrid müharibəsi kontekstində əməkdaşlığın bərpası və ya Avropa İttifaqı dövlətlərində aktual problemlərin həlli üçün Rusiyanın nəqliyyat-logistika potensialından istifadə edilməsi ilə bağlı istənilən təklif Moskvada mənfi mənada maraq doğurur. Belə bir vəziyyətdə, Aİ iqtisadiyyatında problemləri saxlamaq və ya daha da pisləşdirmək üçün problemlərin haradan qaynaqlandığını öyrənmək imkanı var. Rusiya hökuməti Avropadakı tərəfdaşları ilə mikro səviyyədə əlaqələr saxlayan özəl şirkətlərin işlərinə qarışmamağa çalışır, Rusiya biznesi ilə Aİ ölkələrinin şirkətləri arasında qarşılıqlı əlaqə hətta Moskva tərəfindən təşviq edilir. Amma enerji tamamilə xüsusi sahədir və bu gün Rusiya ilə Avropa arasında əməkdaşlıq üçün sadəcə olaraq yer yoxdur.
Yuxarıdakı qiymətləndirmələrə əsasən, Rusiya Azərbaycan qazının Avropa istehlakçılarına tədarük həcmini genişləndirmək üçün Rusiya qaz kəmərlərindən istifadə ilə bağlı Bakı ilə Brüssel arasında müzakirəni maraqla izləyəcək. Rusiyanın nöqteyi-nəzərindən onun bu fikrə münasibətini müəyyən edən əsas amilləri sadalayaq:
- Rusiya bilir ki, Azərbaycanda neft hasilatı azalır, ona görə də büdcə gəlirlərini sabitləşdirmək və müsbət iqtisadi artım templərini saxlamaq üçün Azərbaycan qaz ixracını artırmalıdır.
- Azərbaycanda əmtəəlik qazın hasilatı çox da nəzərəçarpacaq sürətlə olmasa da, artır. 2023-2026-cı illərdə qaz hasilatının 7 faiz artırılması nəzərdə tutulur. Bu artan qaz həcmini ixrac etmək üçün Bakının Rusiya qaz kəmərlərinə ehtiyacı yoxdur. Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin və Trans-Anadolu qaz kəmərinin ötürmə qabiliyyəti 2027-ci ilə qədər onların imkanlarının genişləndirilməsi layihələri nəzərə alınmaqla, Azərbaycanda hasil edilən bütün qazın xarici bazarlara çıxarılması üçün kifayət qədərdir.
- Rusiya Azərbaycan qazının bəzi Avropa ölkələrində (Macarıstan, Slovakiya, Almaniya və bir neçə başqa) ənənəvi bazarlarına çatdırılması layihələrini dəstəkləməyəcək. Bu, dost olmayan dövlətlərə yardımın qəbuledilməz olduğu beynəlxalq münasibətlərin real məntiqinə ziddir. Rusiya indi bu məntiqə sadiqdir və onunla Aİ ölkələri arasında iqtisadi qarşılıqlı asılılığın Avropa təhlükəsizliyinin fundamental prinsipləri ilə bağlı mübahisələrin şiddətinin azalmasına gətirib çıxaracağı ümidindən məyusdur. Əvvəllər Rusiya qazını alan, lakin indi bundan imtina edən Aİ ölkələri problemlərini Moskvanın köməyi olmadan təkbaşına həll etməli olacaq.
- Nəzəri olaraq güman etmək olar ki, Rusiya hökuməti Türkiyə, Yaxın Şərq və Cənubi Avropadakı istehlakçılara qaz tədarükünün həcmini qismən bərpa etmək üçün müzakirə olunan sövdələşmədə Avropa və Azərbaycanın marağından istifadə etməyə çalışacaq. Son on ildə Azərbaycandan Türkiyə bazarına qaz nəqlinin artması Rusiyanın oradakı payının azalmasına səbəb olub. Həmçinin Türkiyədə böyük qaz qovşağının yaradılması ilə bağlı danışıqlar da uğursuz oldu ki, onun vasitəsilə Rusiya öz qazını Azərbaycan və İran qazı ilə qarışdıraraq Avropa istehlakçılarına çatdıra bilərdi. Türkiyə üç dövlətin qaz tranziti ölkəsi kimi ilkin olaraq vəd etdiyi missiya əvəzinə onlardan ucuz qaz alıb, ondan LNG hasil edib dünya bazarında dünya qiymətinə satmağa qərar verib. Rusiya Ankaranın ideyasını ən yüksək səviyyədə rədd etdi. Rusiya Prezidenti Putinin təxminən 6 aya planlaşdırılan və mühüm hissəsini Türkiyə qaz qovşağına dair sazişin imzalanması nəzərdə tutulan səfərinin daim təxirə salınması davam edən danışıqların çətin xarakterindən xəbər verir.
Aİ və Azərbaycan siyasətçiləri arasında Rusiyanın qaz nəqli sisteminə çıxış məsələlərinə dair müzakirələr əbəsdir. Rusiya öz suverenliyinə belə bir hücuma icazə verməyəcək: o, yalnız öz boru kəmərlərini idarə edir və bu əraziyə əcnəbiləri buraxmağı planlaşdırmır. Kreml Avropa sənayesindəki böhranı və sənaye kapitalının Avropadan ABŞ, Hindistan və Çinə qaçmasını məmnunluqla izləyir. O, Avropa iqtisadiyyatının bu sahəsindəki cari proseslərdən tamamilə razıdır”.
“Ukrayna Prizması” Xarici Siyasət Şurasının eksperti Oleksandr Krayev:
“Burada əsas məsələ, əlbəttə ki, Rusiyanın belə bir qərarın əleyhinə olmasıdır. Xüsusən indi, Kiyevin “sülh formulası” fonunda, Putinin təklifləri fonunda (o, sülhdən danışır, amma hamı başa düşür ki, bu, yeni müharibə üçün möhlət deməkdir) ruslar üçün Avropa ilə enerji əlaqələrini bərpa etmək imkanlarını qorumaq çox vacibdir.
Və buna uyğun olaraq, xatırladığımız kimi, Putinin özü təklif etdi ki, atəşkəs, müharibəyə son qoyulması müqabilində bütün sanksiyalar götürülməlidir. Belə çıxır ki, enerji də daxil olmaqla - Rusiya yenidən Avropa bazarına qayıda bilər. Yəni, bu baxımdan və Kremlin son bəyanatlarından belə görünür ki, onlar üçün status-kvonun hər hansı dəyişikliyi yersizdir. Onlar yalnız tammiqyaslı işğaldan əvvəlki münasibətlərin vəziyyətinə qayıtmaqda maraqlıdırlar, eyni zamanda müvəqqəti işğal olunmuş əraziləri saxlamaq şərti ilə.
Rusiya öz ərazisi vasitəsilə hər hansı yanacaq tədarükü imkanının təmin edilməsində qətiyyən maraqlı olmayacaq. Rusiya Azərbaycana bu şəkildə Ukrayna və Qərblə əməkdaşlıq imkanının verilməsində qətiyyən maraqlı olmayacaq. Yaxşı, Rusiyanın hələ də necə müttəfiq axtarmağa və başqa ölkələri şirnikləşdirməyə çalışdığına baxanda, mənə elə gəlir ki, Moskvanın özü Azərbaycanı Avropa bazarına onun vasitəsilə çıxmaqdansa, onunla hansısa yolla əməkdaşlığa inandırmağa çalışa bilər.
Baxmayaraq ki, Rusiya ilə bu cür tərəfdaşlıqda Azərbaycan üçün çox az yer qalacağı hamıya aydındır, halbuki Avropanın neft-qaz bazarı və prinsipcə, enerji bazarı indi yeni təchizatçılar tələb edir və buna görə də Azərbaycan məhz oradadır. Alınsa, bu məsələ yaxşı əlavə perspektivlərə malik olardı. Həm iqtisadi, həm də siyasi – ona görə ki, hamımız başa düşürük ki, iqtisadiyyat və siyasət birlikdə gedir. Ancaq buna baxmayaraq, mən əsas tezisimi təkrarlayacağam: təəssüf ki, bu potensial layihənin bütün tərəfləri üçün Rusiya indi onu adekvat şəkildə həyata keçirmək imkanı verməyəcək”.