Bütün tərəflərin və bütün regionun faydalandığı parlaq diplomatiya nümunəsi
Bugünlərdə ABŞ Prezidentinin Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkoff “Breitbart” nəşrinə müsahibə verib. O, Vaşinqtonun iki Cənubi Qafqaz dövlətinə - Azərbaycan və Ermənistana “İbrahim sazişləri”nə, İsrail və ərəb ölkələri arasında münasibətlərin normallaşdırılmasına dair bir sıra sazişlərə qoşulmağı təklif edəcəyini deyib. Belə bir bəyanat, təbii ki, nəzərdən keçirməyə çalışacağımız bir sıra suallar doğurur.
Ümumiyyətlə, belə bir təşəbbüs ilin əvvəlindən müvafiq olaraq Amerika və İsrail mediasında, Azərbaycan mətbuatında da müzakirə olunur. İsrailin aparıcı “beyin mərkəzlərindən” biri olan Begin-Sadat Mərkəzi hələ mart ayında Azərbaycanın nə üçün ərəb ölkəsi olmasa da, dünyəvi müsəlman ölkəsi olmasına baxmayaraq, İsraillə qarşılıqlı hörmət və dostluğa əsaslanan unikal çoxtərəfli əlaqələrə malik olsa da, nə üçün “İbrahim sazişləri” çərçivəsində mükəmməl şəkildə uyğunlaşdığına dair arqumentlər irəli sürdü.
Azərbaycan İsrailin Qafqaz regionunda mühüm strateji müttəfiqidir və onunla əlaqələri təhlükəsizlik, ticarət, texnologiya və enerji sahələrində əməkdaşlığı əhatə edir.
Təhlillərə görə, bu müqavilələrin yalnız İsraillə döyüşən dövlətlər tərəfindən imzalanması iddiası heç bir ərəb-İsrail müharibəsində iştirak etməyən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) nümunəsi ilə təkzib olunur. Bundan əlavə, bu sazişlərin Afrika və Cənub-Şərqi Asiyanın ərəb olmayan ölkələri də daxil olmaqla, müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi 14 ölkəyə genişləndirilməsinin planlaşdırıldığı barədə məlumatlar var ki, bu da yuxarıdakı iddiaları təkzib edir.
“Azərbaycanın “İbrahim sazişləri”nə inteqrasiyası ideyası ABŞ-ın Azərbaycan haqqında təsəvvürünü dəyişir - o, əsasən erməni məsələsi və Cənubi Qafqazın məhdud geosiyasi çərçivəsi ilə məhdudlaşır... Azərbaycana gəlincə, o, İsrail-Fələstin münasibətlərindən asılı olmayaraq, İran və Türkiyənin xarici təzyiqlərinə baxmayaraq, İsraillə tərəfdaşlığını gücləndirməkdə davam edir. Əgər Azərbaycanın İsraillə tərəfdaşlığa yanaşması “İbrahim sazişləri”nin gələcək iştirakçıları üçün ilkin şərt olarsa, bu, Azərbaycanın İsrail və ABŞ-da imicini yaxşılaşdırmaqla yanaşı, Afrika, Cənub-Şərqi Asiya və Cənubi Asiyada müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi dövlətlərin gözündə strateji mövqeyini gücləndirə bilər”, - deyə nəşr yazır.
İndi, iki aydan sonra təşəbbüs artıq rəsmi forma alıb. Donald Trampın bir çox xarici siyasət sahələri üzrə baş müzakirəçisi Stiv Vitkoffun Azərbaycan və Ermənistanın “İbrahim sazişləri”nə mümkün dəvəti ilə bağlı bəyanatı potensial əhəmiyyətli geosiyasi addımdır və bunun arxasında ABŞ-ın bir sıra strateji hədəfləri dayana bilər.
Gəlin onlara ardıcıllıqla baxaq:
Niyə Bakı və İrəvanın adı “İbrahim sazişi” kontekstində çəkilir?
- Azərbaycan:
- Xüsusilə müdafiə və kəşfiyyat sahəsində İsraillə çoxdankı və sıx əlaqələri var.
- “İbrahim razılaşmaları”, öz vəziyyətində, sadəcə olaraq, mövcud ittifaqı rəsmiləşdirə və diplomatik səviyyədə daha da gücləndirə bilərdi.
- Ermənistan:
- İrəvan ənənəvi olaraq İran və Rusiyaya yönəlib, xüsusən də Qərblə münasibətlərdə “soyuq” dövrdən sonra - İrəvanın gözləntilərinin əksinə olaraq, Aİ və ABŞ-ın Qarabağ məsələsində hərəkətsizliyi nəticəsində yaranıb.
- Bununla belə, indiki Paşinyan hakimiyyəti Rusiya ilə münasibətlərin pisləşməsi fonu da daxil olmaqla, Qərbə xeyli yaxınlaşıb. “İbrahim sazişləri”nə mümkün qoşulması:
- Ermənistanın Yaxın Şərqdə mövqeyini gücləndirə bilər;
- Ərəb ölkələri ilə iqtisadi inteqrasiyanın sadələşdirə bilər;
- ABŞ və İsraildən siyasi dəstək ala bilər.
ABŞ-ın məqsədi nədir?
- İranın qarşısının alınması:
- İranın yaxın müttəfiqi olan Ermənistanın İsrail və anti-İran ərəb rejimlərinin daxil olduğu ittifaqa qoşulması İranın Qafqazdakı təsirinə simvolik zərbə olardı.
- ABŞ bundan Tehrana təzyiq vasitəsi kimi istifadə edə, hətta ənənəvi müttəfiqlərinin də Qərbə doğru getdiyini göstərə bilər.
- ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki uğuru:
- “İbrahim razılaşmaları”nın genişləndirilməsi, xüsusən də ABŞ-ın Yaxın Şərqdə sülh təşəbbüsləri, İranın nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlar ərəfəsində xarici siyasət sərvətidir. Yeni ölkələrin, xüsusən də Ermənistan kimi qeyri-adi ölkələrin Sazişə daxil edilməsi ABŞ-a sülhməramlı imici verəcək.
- Ermənistan və Azərbaycan arasında sülhün möhkəmləndirilməsi:
- ABŞ Sazişlərdən İrəvan-Bakı sülh müqaviləsini onlara inteqrasiya etmək üçün platforma kimi istifadə edə bilər və bunu Vaşinqton üçün regional uğura çevirə bilər.
İran buna necə reaksiya verəcək? Çox mənfi!
- Tehran “İbrahim razılaşmaları”nı anti-İran koalisiyası kimi qəbul edir və artıq BƏƏ, Bəhreyn və Mərakeşi orada iştirakına görə tənqid edib.
- Ermənistan Azərbaycan (türk, qərbyönlü və İsrail təsirlərinin güclü olduğu) ilə öz sərhədləri arasında İran üçün kritik buferdir.
- Ermənistan razılaşmalara qoşulsa, Tehran çox güman ki:
- İrəvana təzyiqləri artıracaq - iqtisadi və diplomatik;
- Alternativ regional ittifaqları təşviq etməyə başlayacaq (məsələn, Rusiya, Çin, Hindistan ilə);
- Hətta regionda “şiə maraqlarının” müdafiəsi bəhanəsi ilə Ermənistan-İran sərhədində gərginliyin artmasına səbəb ola bilər.
Bu faktorlar “İbrahim sazişləri”nin iştirakçılarına nə verəcək?
İsrail:
- Cənubi Qafqazda mövqelərini möhkəmləndirə bilər;
- Aralıq dənizindən Xəzərə qədər strateji dəhlizin formalaşdırılmasına nail ola bilər;
- Şimal-qərbdən İrana təzyiqlərin artmasına səbəb ola bilər.
Ərəb ölkələri (BƏƏ, Bəhreyn və s.):
- Yeni bazar (xüsusilə tikinti, İT, enerji sahələrində);
- Regional “sülh paktı”nın genişləndirilməsində iştirakın nüfuzu;
- “Yeni sərhəd” kimi Cənubi Qafqaza siyasi sərmayə yatırmaq imkanı.
Bu, Ermənistana və Azərbaycana nə verəcək?
Azərbaycan:
- Beynəlxalq aləmdə maraqlarının tanınması;
- İsrail və ərəb ölkələri ilə iqtisadi və hərbi əlaqələrin genişləndirilməsi;
- Qarabağ münaqişəsinin nəticələrini “sülh platforması”nda legitimləşdirmək imkanı.
Ermənistan:
- Rusiya və İrana qarşı çəki kimi Qərbdən dəstək;
- İnvestisiyaların cəlb edilməsi;
- İranla münasibətləri düzgün balanslaşdırdığı halda “neytral” ölkə statusunun gücləndirilməsi.
Nəticə
Ermənistan və Azərbaycanı İbrahim Razılaşmasına cəlb etmək cəhdi ABŞ-ın çoxtərəfli oyunudur və plan baş tutsa:
- İranı zəiflətmək,
- Qərbin təsiri altında Cənubi Qafqazı sabitləşdirmək,
- Və İsrailin mövqeyini gücləndirmək…
kimi nəticələr olacaq.
Lakin İranın reaksiyası sərt ola bilər, xüsusən də İrəvan Tehran üçün “qırmızı xətti” keçmək riski ilə üzləşsə. Bu təşəbbüsün uğuru İrəvanın daha çox Qərb “kartı” ilə oynamaq istəyindən və ABŞ-ın onun təhlükəsizliyinə və faydalarına zəmanət vermək qabiliyyətindən asılı olacaq.
Sonda qeyd edək ki, mayın 12-də Amerikanın nüfuzlu “Atlantic Council” analitik mərkəzi Azərbaycanı və hətta Qazaxıstanı “İbrahim sazişləri” üçün yeni potensial tərəfdaşlar adlandırıb. Bildirilib ki, hər iki ölkə artıq İsraillə rəsmi diplomatik və iqtisadi əlaqələr saxlayır, lakin onların sazişlərə qoşulması həm özləri, həm də ABŞ, İsrail və bütövlükdə türk dünyası üçün yeni imkanlar açır.
Ekspertlərin fikrincə, Azərbaycan və Qazaxıstanın “İbrahim saizşləri” formatına daxil olması mühüm addım olardı: “Bu, onlara investisiyaların təşviqinə, regional rifahın və tolerantlığın inkişafına əsaslanan şəbəkəyə çıxış əldə etməyə imkan verəcək, eyni zamanda, İsrail və ABŞ-ın türk və daha geniş müsəlman dünyasında rolunu gücləndirəcək”.
Digər nüfuzlu Amerika portalı “Taunhall” qlobal çağırışlar fonunda - Şərqi Avropadakı qeyri-sabitlikdən Yaxın Şərqdəki münaqişələrə qədər - Azərbaycanı beynəlxalq sabitliyin möhkəmləndirilməsinin və regionda ABŞ, İsrail və müsəlman dünyası arasında davamlı sülhün və möhkəm ittifaqın açarı kimi görür.
Azərbaycan artıq əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsində fəal və maraqlı olduğunu nümayiş etdirib. Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev İsrailin Baş naziri Netanyahu ilə Bakının sazişlərdə iştirak perspektivlərini müzakirə edib, Azərbaycanın İsraildəki səfiri Muxtar Məmmədov Knessetdə “İbrahim razılaşması” fraksiyasının həmsədrləri ilə görüşlər keçirib.
30 ildən artıqdır ki, İsraillə möhkəm əlaqələr inkişaf etdirən və 2023-cü ildə Təl-Əvivdə səfirlik açan ilk şiə ölkəsi olan, qonşularına qarşı çıxmayan və regionda sülh dialoqunun tərəfdarı olan Azərbaycan əsas regional oyunçular - Türkiyə, İsrail və digər ölkələr arasında vasitəçi rolunu oynaya bilər. Bu yanaşma təkcə münasibətlərin normallaşdırılmasına deyil, həm də davamlı inkişaf platformasının yaradılmasına yönəlmiş “İbrahim sazişləri”nin ruhuna tam uyğundur.
Və bu, uzun müddətdir ki, özünü etibarlı tərəfdaş və əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olan dünyəvi dövlət nümunəsi kimi təsdiqləyən, müxtəlif siyasi və dini mərkəzlərlə uğurla qarşılıqlı əlaqə qura bilən Azərbaycanı bu təşəbbüsdə iştirak üçün əsas namizədlərdən birinə və Bəhreyndən sonra şiə çoxluğuna malik ilk mümkün dövlətə çevirir.
Prezident Donald Trampın rəhbərliyi altında ABŞ isə, gördüyümüz kimi, unikal imkandan yararlanmaq və nəinki mövcud ittifaqları gücləndirmək, həm də Azərbaycanın sabit və konstruktiv tərəfdaş kimi çıxış edəcəyi yeni beynəlxalq tarazlığın əsasını qoymaq istəyir. Bakının “İbrahim sazişləri”nə qoşulması bütün tərəflərin: ABŞ, İsrail və bütün regionun faydalandığı diplomatiyanın parlaq nümunəsi olardı.