Quranın yandırılması İsveçin NATO üzvlüyünü təhlükə altına qoydu
2023-cü ilin yanvarında danimarkalı sağçı siyasətçi Rasmus Paludan Türkiyənin Stokholmdakı səfirliyi qarşısında Quranı yandırdı, bir neçə gün sonra isə Danimarkada məscidin qarşısında eyni əməli təkrarladı. Təkcə yerli hakimiyyət orqanlarının icazəsi ilə deyil, həm də polisin himayəsi altında həyata keçirilən hər iki aksiya müsəlman ölkələrində son dərəcə mənfi reaksiyaya səbəb olub və Türkiyə hətta İsveçin NATO-ya üzvlük müraciətini əngəlləməklə hədələyib. Lakin Paludan nümunəsi yoluxucu oldu: sonrakı aylarda belə hərəkətlər Danimarka və İsveçdə dəfələrlə təkrarlandı və sonuncu dəfə müsəlmanların əsas bayramlarından birində - Qurban bayramında keçirilməsinə icazə verildi. Bu hadisələr təkcə Yaxın Şərqi deyil, həm də İsveçin böyük müsəlman icmasını ayağa qaldırdı - Baş nazir Ulf Kristersson ölkədəki vəziyyəti İkinci Dünya müharibəsindən bəri "ən təhlükəli" adlandırdı. "Lenta.ru" saytı İsveçdən olan müstəqil analitik, "Valday" Klubunun eksperti Qreqori Simonsla danışıb və yerli hakimiyyət orqanlarının müqəddəs kitabların yandırılmasını niyə qadağan edə bilmədiyini araşdırıb. AYNA sözügedən müsahibəni istinadla təqdim edir:
- Quran yandırma dalğası niyə İsveçdə başladı?
- Söz və ifadə azadlığı bu cür hərəkətlərin hüquqi əsası kimi təqdim olunmağa başladı. İsveç qanunları təkcə Quranın deyil, əslində heç bir müqəddəs kitabın yandırılmasını qadağan etmir. Ancaq təbii ki, hər şey daha mürəkkəbdir. Bu, siyasi oyundur və İsveç, qonşu Danimarkada cəmiyyəti parçalayan immiqrasiya siyasəti ilə bağlı canlı müzakirələr zamanı xal toplamaq cəhdidir.
İndi İsveçin hər beşinci sakini ya xaricdə doğulub, ya da valideynləri başqa ölkələrdən gəliblər - bu, kifayət qədər yüksək rəqəmdir. Bir tərəfdən, İsveçdə multikulturalizm ideyası getdikcə daha az populyarlaşır, digər tərəfdən, siyasi isteblişment verilmiş partiya xəttindən hansısa şəkildə kənara çıxa bilmir. Bundan başqa siyasətçilər və fəallar da istifadə edirlər. Bundan əlavə, İsveç kimi ölkələrdə liberalizm ideyalarının necə transformasiya edildiyinə nəzər salsanız, onlar üçün ənənəvi din bir növ düşmənə və barışmaz rəqibə çevrilib.
Bununla belə, İsveç Kilsəsini ənənəvi hesab etmirəm, çünki o, bütün dəyərlərindən və kimliyindən imtina edib. Amma İslam və Yəhudilik hələ də öz mövqelərindədir. Deməli, müsəlmanların müqəddəs bayramında məscidin qarşısında Quran yandırılmasının söz və ifadə azadlığı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Hamısı görüntüdür.
Mən LGBT bayrağını götürmək istəsəm - və orada başqa hansı hərflər var - və onu Stokholmun mərkəzində "gey-parad"dan dərhal əvvəl yandırmaq istəsəm, bunu etməyə icazə verərdimmi? Belə bir hiylə hüquqi nəticəsiz qalacaqmı? Təbii ki, yox, çünki bu fərqlidir.
- Amma indi Quranın yandırılması kampaniyaları təkcə sağçı və anti-immiqrasiya fikirli siyasətçilər deyil, kifayət qədər qaranlıq şəxslər tərəfindən həyata keçirilir...
- Bilirsiniz, axmaqlıq yoluxucudur. İnsan açıq şəkildə hansısa ehtiyatsız hərəkət edib, ondan qurtulanda, bunu təkrarlamaq istəyənlərin sayı çox olur - və bütöv bir axmaqlıq dalğası yüksəlir. Əsas problem odur ki, İsveçdə şəxsi hüquq və azadlıqlarla bağlı söhbətlərin arxasında onlar öz əməllərinə görə məsuliyyəti tamamilə unudurlar. Nəticələrini heç düşünmədən bir şey edən kiçik uşaqlar kimi davranırlar. Bağdadda İsveç səfirliyi yandırılıb, İzmirdə isə bir nəfər İsveç konsulluğuna atəş açıb. Müqəddəs kitabların yandırılmasının nəticələri belədir.
İsveç liberalizminin belə fəal şəkildə təbliğ etdiyi ateizmi hər yerdə paylaşmır. Bütün bunlar, təbii ki, İsveçin özündə də təhlükəsizliyə mənfi təsir göstərə bilər, çünki burada bir çox müsəlman miqrantlar yaşayır və onlar emosiyaları ilə bəzi qisas hərəkətlərinə qərar verə bilirlər. Amma İsveçdə belə görünür ki, onlar hələ də belə hərəkətlərin real dünyada çox acınacaqlı nəticələr verə biləcəyini dərk etmirlər.
- Quranın yandırılmasına görə İsveçi vuran tənqid və nifrət dalğası müsəlman ölkələrindəki xristian icmalarına hücumlarla nəticələnə bilərmi?
- Çox güman ki, yox, çünki buna qarşı çıxan xristian icmaları var. Biz daha çox müsəlmanların tərəfindəyik. Onların mədəniyyət və kimliklərinin əksi olan liberal İsveçlə müqayisədə, dəyər və şəxsiyyət baxımından müsəlmanlarla daha çox ortaq cəhətləri var. Birbaşa İsveçlə əlaqəli olan obyektlərin hücuma məruz qalması ehtimalı var - diplomatik nümayəndəliklərin binalarından tutmuş, məsələn, IKEA mağaza və ofislərinə, eləcə də digər İsveç brend və şirkətlərinə qədər.
- Niyə İsveç hakimiyyəti əvvəlcə Quranın yandırılmasına icazə verir, sonra isə bu hərəkətləri açıq şəkildə pisləyir?
- Təəssüf ki, İsveçin bütün mahiyyəti budur. İsveç səriştəsizlik və axmaqlıqla idarə olunur. Onlar sözdə liberal gündəmdən başqa bir şeyin tərəfdarı deyillər ki, bu da əslində liberallıqdan uzaqdır.
İsveçdə qanunun aliliyinə hörmətlə yanaşılır, bu qanun nə qədər axmaq olsa da, siyasətçilər hər hansı qarşıdurma və risklərdən qorxurlar - bu, İsveç mentalitetinin ayrılmaz hissəsidir. Beləliklə, bir tərəfdən İsveç rəsmiləri deyirlər: qanuna görə Quranı yandırmaq olar, ona görə də hüquqi baxımdan hər şey qaydasındadır, bu fəallar sadəcə olaraq özünü ifadə etmək üçün qanuni hüquqlarından istifadə edirlər. Sonra dərhal əlavə edirlər: lakin biz əlbəttə ki, bunu qəbul etmirik, çünki bu cür hərəkətlər digər fundamental dəyərlərimizə ziddir və nifrət və zorakılığı təbliğ edir.
Hökumət bir çox ziddiyyətlərlə məşğul olmalıdır və bu, isveçlilərin xüsusilə yaxşı olmadığı bir şeydir. Lakin hakimiyyət hələ də Quranın yandırılmasını qanuni olaraq qadağan etməkdən danışmağa başlayıb.
- Həqiqətən də yaxın gələcəkdə belə bir qanun qəbul edilə bilərmi?
- 20 il İsveçdə yaşamışam, əminliklə deyə bilərəm: burada heç vaxt heç bir iş tez görülmür. Onlar belə bir qadağanın mümkünlüyünü indicə müzakirə etməyə başlayıblar. Bütün bunlar uzun bir daxili siyasi müzakirəyə çevriləcək. Çünki İsveç cəmiyyətinin millətçi və qondarma vətənpərvər elementləri belə bir qadağaya qarşı çıxacaq və bunun İsveç dəyərlərinə - açıqlıq və insan hüquqlarına, ifadə azadlığına zidd olduğunu iddia edəcəklər.
Bu müzakirələrdə miqrasiya komponenti də olacaq, çünki İsveçin əhalisi getdikcə çoxmillətli və çoxdinli olur. Ona görə də düşünürəm ki, biz bununla bağlı olduqca gərgin müzakirələr görəcəyik. Lakin dəyişikliklərə ehtiyac var: status-kvonun saxlanması gələcək üçün yaxşı heç nə vəd etmir, çünki o zaman Quranın yandırılması və digər oxşar hərəkətlər sadəcə olaraq daha tez-tez həyata keçiriləcək - bütün bundan sonrakı nəticələr acınacaqlı olacaq.
- Bu addımlar İsveç və Danimarkanın geosiyasi mövqelərinə nə qədər zərbə vurdu?
- Xüsusilə müsəlman ölkələri arasında bu dövlətlər nüfuz itirdilər. İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı üzv ölkələri Quranın yandırılması ilə bağlı növbəti addımların qarşısını almaq üçün İsveç və Danimarkaya qarşı siyasi və iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə çağıran qətnamə qəbul edib. Belə kəskin reaksiya proqnozlaşdırıla bilən idi.
Eyni zamanda, ictimai sahədə Danimarka İsveçdən və bu məsələdə mövqeyindən uzaqlaşmağa başladı. Ola bilsin ki, orada riskləri İsveçdən daha yaxşı anlayan bir az daha zehni cəhətdən inkişaf etmiş siyasətçilər var. Beləliklə, biz bu məsələdə müəyyən parçalanma görməyə başlayırıq.
- İsveçin NATO-ya müraciəti var. Quranın yandırılmasına qarşı sərt çıxış edən Türkiyə Parlamenti Stokholmun NATO üzvlüyü haqqında müraciətini hələ ki, ratifikasiya etməyib. İsveçdə olanlara görə Ankara ratifikasiya məsələsində hansı mövqe sərgiləyəcək?
- Bu cür hərəkətlər üçün daha "ideal" anı təsəvvür etmək çətindir. Hesab edirəm ki, İsveç hakimiyyətini qanunlara yenidən baxmağa vadar edən NATO-ya üzv olmamaq qorxusudur. Stokholmda başa düşürlər ki, onların taleyi Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın əlindədir, getməyə başqa yerləri yoxdur. Türkiyə İsveçi Quranın yandırılmasına görə hesaba çəkmək istəyən bütün İslam dünyasının dəstəyini alıb. Ankaranın mənəvi haqqı var, Stokholmda isə yox.
İsveç indi yaxşı bir kiçik ölkə və bu dünyada yaxşı bir güc olduğunu iddia edə bilməz. Axı onlar onilliklər, hətta əsrlər boyu neytral ölkə, “humanitar fövqəldövlət” imicini qurublar. Bütün bunlar bir gecədə məhv edilib.
- Digər Avropa ölkələri və ya ABŞ İsveç hakimiyyətinə müəyyən təzyiq göstərməyə çalışacaqmı?
- Digər Qərb ölkələri bu məsələdə İsveçi açıq şəkildə dəstəkləməsələr də, özəl olaraq onunla həmrəydirlər. Onlar həmçinin ənənəvi dinin tam əksini də inkişaf etdirirlər. Ola bilsin ki, Polşa və ya Macarıstan kimi Avropanın daha mədəni və sosial cəhətdən daha mühafizəkar ölkələri baş verənlərə reaksiya verəcək, amma qalanlarının hər hansı təzyiq göstərəcəyini düşünmürəm. Daha doğrusu, etiraz qeyri-Qərb dünyasından gələcək.
- Konkret olaraq hansı ölkələr qarşı çıxa bilərlər?
- Təbii ki, müsəlman ölkələri. Amma ümumiyyətlə, Rusiya kimi dinin cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynadığı hər yerdən etiraz olacaq. Ancaq məsələn, düşünürəm ki, Moskvanın tənqidi yerli hökumətin ona münasibətini nəzərə alsaq, əks nəticə verəcək.
Çin öz sözünü deyə bilər. Çünki İsveç hakimiyyəti insan haqlarına hörmət edilmədiyinə görə indi Pekinə qarşı müxtəlif açıqlamalar verir. Beləliklə, bütün bu vəziyyət İsveçin təkəbbürlə nəyisə diktə etməyə çalışdığı ölkələrə, eyni cavab vermək və öz ikiüzlülüyünü göstərmək üçün unikal şans verir.