Mühüm tarix diqqətdən kənarda qaldı, bunu xatırlamaq və müzakirə etmək kimə sərf etmir?
Beş il əvvəl, 2016-cı il dekabrın 6-da “Xalq təssərrüfatı və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə Strateji Yol Xəritələrinin təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1138 nömrəli Fərmanı qəbul edilib. Bu proqramlar vasitəsilə əldə ediləcək dərin iqtisadi transformasiyalar haqqında illər ərzində bizə həvəslə məlumat verilib.
Və birdən ortaya narahatedici bir sükut çökdü. Hətta o vaxtdan keçən 5 illik dövr də vaxtilə təlatümlü iqtisadi perspektivlərdən danışan məmurları bu mövzuda danışmağa sövq etmədi. AYNA-nın həmsöhbətlərinin fikrincə, yubliey tarixinin səssiz ötüşməsi təəccüblü deyil.
Bank-maliyyə eksperti, hüquqşünas Əkrəm Həsənov:
“Beş il əvvəl xalq təsərrüfatının və onun sahələrinin inkişafına dair 12 strateji yol xəritəsi təsdiq edilib. Maraqlıdır ki, cəmi 11 xəritə dərc edildi, hamısı da elektron formada. Yeri gəlmişkən, dövlət başçısının təsdiq etdiyi sənədlərə kimin və necə düzəliş edə biləcəyi mənə bəlli olmasa da, sonradan bəzi sənədlərə düzəlişlər edilib. Mən şəxsən bu sənədləri internet saytlarında mütəmadi olaraq izləyirdim və elektron versiyalarda dəyişiklikləri müşahidə etdim - onların kağız nüsxəsi yox idi.
Onların arasında bir sənəd isə heç vaxt dərc olunmayıb - söhbət neft-qaz sənayesinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsindən gedir. Sənədin hələ heç elektron versiyası da mövcud deyil. Amma məsələ heç bunda da deyil... İqtisadi inkişaf proqramları təsdiq olundu, bunun üçün xarici məsləhətçilər dəvət olundu, milyonlar xərcləndi, amma məqsədə çatılmadı, tapşırıqlar yerinə yetirilmədi. Ən əsası isə bu gün heç kim onları xatırlamır. Çox güman ki, bizim məmurlar da xatırlamayacaqlar.
Məqsədim bu yol xəritələrinin təşəbbüskarlarını, müəlliflərini və icraçılarını hansısa şəkildə qınamaq və ya tənqid etmək deyil. Çox güman ki, onların xoş niyyətləri olub. Sual başqadır: niyə onlar icra edilmədi? Əgər məntiqdən çıxış etsək, ölkəmizdə hansı proqram xarakterli sənədlər icra edilib ki? Cavabım - heç biri! Həm də ona görə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi inkişaf proqram və xəritələrlə əldə olunmur.
Yeri gəlmişkən, beş il əvvəl mən “Facebook” səhifəmdə bu sənədləri qısa, lakin hərtərəfli təhlil etmişdim. Bununla bağlı fikrim ondan ibarətdir ki, bütün bu sənədlər yaxşı və xoş arzulardan başqa bir şey deyil. Çünki reallıqda bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi inkişafa hüquqi dövlət quruculuğu, qanunun aliliyinin, səriştəli və ədalətli məhkəmə sisteminin təmin edilməsi ilə nail olunur. Məhz bu sahədə biz hələ bir fundamental sənəd qəbul etməmişik.
Yeganə istisna dövlət başçısının məhkəmə-hüquq islahatlarının dərinləşdirilməsi haqqında 3 aprel 2019-cu il tarixli fərmanıdır. Ancaq birincisi, bu, o qədər də müfəssəl və hərtərəfli sənəd deyil - strateji xəritə və proqramlardan fərqli olaraq cəmi iki səhifədir. İkincisi, hətta bu fərman da tam icra olunmayıb, məhkəmə qərarlarının axtarış sisteminin yaradılması kimi fundamental məsələlərdə isə tamamilə durğunluq yaşanır. Amma bizim çox çalışqan və təşəbbüskar xalqımız var - bu, çox böyük resursdur, ondan sadəcə düzgün istifadə etməlisiniz və yeganə effektiv yol oyunun işlək qaydalarını yaratmaq və onlara riayət etməkdir.
Bunun üçün normal qanunlar qəbul etmək, səriştəli və ədalətli hakimlər təyin etmək, qanunun aliliyini təmin etmək lazımdır. Bunu etsək, iqtisadi inkişaf, xarici investisiyalar, sosial rifah olacaq”.
İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli:
“Bu hekayənin lap əvvəlində, yol xəritələri dərc olunanda diqqətimi hansısa bir aralıq hədəfin olmaması çəkmişdi. Yəni, onlar var idi, amma nadir hallarda. 11 yol xəritəsi üzrə aralıq vəzifələrdən biri (biz 12-cini görə bilmədik) 2020-ci ilə qədər adambaşına düşən ÜDM-i təxminən 13 min dollar səviyyəsində əldə etmək idi. İndi səhv etmirəmsə, bu göstərici 4700 dollardır. Sadə dillə desək, biz qarşıya qoyulan məqsədə nəinki nail ola bilmədik, əksinə, dollar ifadəsində göstəricilərdə azalma əldə etdik, çünki son illər biz milli valyutanın devalvasiyasını da yaşadıq.
Belə ki, yol xəritələrində dərc olunan əsas meyarlara görə, qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunmayıb. Buraya, digər məsələlərlə yanaşı, büdcənin neft pullarından asılılığının azaldılması, neftin ölkənin ÜDM-də payının azaldılması, qeyri-neft ixracının artırılması daxildir. Belə ki, faiz ifadəsində son 10 ildə Dövlət Neft Fondundan transfertlərin dövlət büdcəsinin formalaşmasında xüsusi çəkisi daha da artıb. Son iki ildə biz hətta ARDNF-in transfertlərində davamlı artım müşahidə etmişik. Eyni zamanda, ixracımızda qeyri-neft sektorunun faizlə payı da artmayıb. 2010-2011-ci illərdə 10%-ə yaxın olduğu kimi, elə də qalır.
Bir sözlə, bəyan edilən bütün istiqamətlər üzrə dəqiq ifadə olunmuş məqsədlər yox idi, lakin elan edilənlərə də təəssüf ki, nail olunmadı. Ona görə də hesab edirəm ki, hökumətin bu mövzunu xatırlayıb müzakirə etməsi sadəcə olaraq sərfəli deyil. Axı, dərindən qazsaq, məlum olur ki, hökumətin ölkə qarşısında qoyduğu bütün yol xəritələri, məqsədləri həyata keçməyib. Bunu xatırlamaq araşdırma aparmaq, əlçatmaz məqsədləri etiraf etmək, uğursuzluğun səbəblərini dilə gətirmək anlamına gəlir. Bu da çox vacib məqamdır, çünki nəticələrə çatmağa idarəetmə sisteminin özünün maneçilik törətdiyi qənaətinə gəlmək olar.
Axı bizim iqtisadi xarakterli əsas problemlərimizin kökü iqtisadi səbəblərdən deyil, idarəetmə sistemindən qaynaqlanır. Bu, yerli idarəetmə, icra hakimiyyəti və effektiv məhkəmə sisteminin olmaması və nəhayət, məmur biznesi ilə əlaqəli yaranan rəqabətdir. Bütün bu amillər yol xəritələrində qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsinə mane oldu”.