Nabil Seyidov: “Azərbaycan təhlükəsizliyi və effektivliyi təsdiqlənən bir peyvənd alacaq”
COVID-19 pandemiyası ilə mübarizə aparmaq üçün həm insan resursları, həm də maddi cəhətdən böyük vəsaitlər xərclənir. Ona qalib gəlmək üçün bütün ümidlər peyvəndlərə bağlıdır. Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Sağlamlıq və İslahatlar Mərkəzinin Səhiyyə siyasəti və planlaşdırma şöbəsinin müdiri Nabil Seyidov AYNA-nın, yaxınlaşan vaksinasiya prosesi ilə bağlı suallarını cavablandırıb.
- Nəhayət, peyvənd pandemiyanın öhdəsindən gəlməyə kömək edəcəkmi?
- Vaksinasiyanın infeksiyaların yayılmasının dayandırılması və onlardan ölüm və əlilliyin azaldılması üçün təsirli, təhlükəsiz və optimal metodlardan biri olduğu tarixən sübut edilib. Bu, son 50-60 il ərzində aparılan peyvəndlərlə sübut edilib: bunun köməyi ilə çiçək xəstəliyinin aradan qaldırılmasına, suçiçəyi, qızılca, məxmərək, poliomielit kimi xəstəliklərin azaldılmasına nail olunub. Həm uşaqlar, həm də böyüklər arasında müxtəlif xəstəliklərə qarşı vaksinasiya geniş yayılıb. COVID-19 ilə mübarizədə vaksin yalnız kömək etməyəcək, həm də aşağı infeksionluğu, 2-ci tip koronavirusun yayılmasını və bu virusdan ölümləri azaldacaq.
- Koronavirus peyvəndləri bu günə qədər nə dərəcədə effektivdir?
- Normativlərə görə, effektivliyi 70%-dən çox olan peyvənd təsirli sayılır. Klinik sınaqlardan keçən bütün peyvəndlər 90%-dən çox bir effektivlik göstərib ki, bu da onların insanda virusa qarşı qoruyucu bir reaksiya yaratmağa kömək etdiyini sübut edir. Çin, Rusiya, Britaniya, Almaniya, Amerika vaksinləri effektivdir. Digər bir neçə peyvənd isə finiş mərhələsindədir. Beləliklə, Türkiyə öz peyvəndini hazırlayır, Çin isə daha iki peyvənd üzərində işləyir və bunlardan biri iynə deyil, burun spreyi olacaq. Bu formada qripə qarşı effektivliyi sübut olunan peyvəndlər var. Bir neçə şirkət içməli vaksinlərin hazırlanması üzərində işləyir. Hal-hazırda bir çox peyvənd klinik tədqiqatların müxtəlif mərhələlərindədir.
- Bu qədər çeşid arasında optimal vaksin necə seçilir?
- Mütəxəssislər arasında fikirlər müxtəlifdir. Ancaq əlbəttə ki, istifadə ediləcək peyvəndlər Səhiyyə Nazirliyinin müayinəsindən, xüsusi laboratoriya və sənədli analizlərdən keçərək, təhlükəsizliyini təsdiqləməlidir. Seçim zamanı Avropa Tibb Cəmiyyətinin qərarları, ABŞ Səhiyyə Nazirliyi, Dərman və Yeməklərə Nəzarət Federal Agentliyi və digər vacib təşkilatlar və tibb icmalarının qərarları da əsas götürüləcək.
Çin peyvəndi bu gün uşaqlara və böyüklərə verilən bütün peyvəndlər kimi çox köhnə bir texnologiya əsasında hazırlanır. Onlar aktivləşdirilməmiş bir virusdan, yəni yaşanmaz hala gətirilən bir virusdan istifadə edir. Belə virus xəstəliyə səbəb ola bilməz, ancaq immunitetin yaranmasına kömək edir. Çin peyvəndi Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində (BƏƏ) sentyabr ayından bəri istifadə olunur və artıq 100 mindən çox insan orada könüllü olaraq peyvəndlənib. BƏƏ peyvəndin effektivliyini araşdırıb və onun 86% və ya daha yüksək olduğunu təyin edib. Çində onun səmərəliliyi 99%-ə yaxın idi.
“Pfizer” və “BioNTech” tərəfindən hazırlanan alman-amerikan peyvəndi və Amerikanın “Moderna” peyvəndi əvvəllər istifadə olunmayan yeni bir texnologiyaya əsaslanır. “Pfizer” peyvəndi artıq ABŞ, Kanada və İngiltərədə istifadə olunur. Keçmişdə bu peyvəndlərə əsaslanaraq xərçəngə qarşı vaksinlər yaratmağa çalışılmışdı. Bu peyvəndlərin qısamüddətli effektivliyi sübut edilib, qısamüddətli yan təsirləri də məlumdur, ancaq bədənə orta və uzunmüddətli təsirləri hələ məlum deyil, çünki bunlar cəmi 2-3 ay əvvəl hazırlanıb.
Rusiya və Oksford peyvəndləri, 10-15 ildir istifadə edilən, nisbətən tanınmış bir texnologiya əsasında hazırlanır. Onun əsasında bir neçə təsirli peyvənd yaradılıb. Heyvanlarda xəstəlik yaradan, ancaq insanlara səbəb olmayan bir virusdan istifadə olunduğundan digərlərindən fərqlənir. Həm Rusiya, həm də Oxford peyvəndlərində fərqli adenaviruslardan istifadə olunur. Koronavirusun bir parçası onlara yeridilir, bədənə daxil olduqdan sonra immunitet reaksiyasına səbəb olur və toxunulmazlıq əmələ gətirir. Bu texnologiya sınaqdan keçirilib. Bununla yanaşı, Oksford peyvəndi bəzi suallar doğurur. İki tam dozanın tətbiqi ilə təsirliyi 60%-dan çox olur, amma bir yarım dozanın tətbiqi ilə təsiri 90%-dən çox olur. Bu, olduqca qəribədir. Ancaq bu, zavoddakı istehsal məqamları ilə əlaqələndirilir. Bütün peyvəndlər üçün araşdırılması lazım olan müəyyən məqamlar var, çünki bu peyvəndlərin hamısı yenidir.
Azərbaycan peyvəndlərin klinik tədqiqatlarının nəticələrini yaxından izləyir, elmi jurnallarda dərc olunan bu tədqiqatların nəticələri təhlil olunur. Qərar ölkə daxilindəki araşdırmalar da daxil olmaqla, bütün məlumatlara əsaslanacaq. Əgər peyvəndin istifadəsi təsdiqlənibsə, deməli, təhlükəsiz və təsirli olduğu sübut edilib.
- COVID-19 xəstəliyini keçirmiş və peyvəndlənən insanlarda nə qədər güclü immunitet yaranır?
- Bir insan koronavirusa yoluxduqdan və ya ona qarşı peyvənd vurulduqdan sonra əmələ gələn toxunulmazlıq barədə araşdırmaların uzunmüddətli nəticələrini gözləmək lazımdır. İndi heç kim bunun nə qədər olduğunu bilmir. İnsanların 6-9 ay ərzində toxunulmazlıqlarını qoruduqlarını sübut edən müşahidələr var. Ancaq elə hallar da var ki, insanların altı ayda iki dəfə xəstələnməsi baş verib. Toxunulmazlıq müxtəlif insanlarda fərqli şəkildə formalaşır.
- Peyvənddən sonra tibbi maskalar taxmaq və sosial məsafələr keçmişdə qalacaqmı?
- Burada problem peyvəndlərin əvvəlcə az miqdarda veriləcəyidir. Bütün ölkələrdəki bütün əhalini dərhal vaksinlə təmin etmək mümkün deyil – buna istehsal gücü çatmır. Bundan əlavə, hamını 1-2 gün ərzində peyvənd etmək mümkün deyil, vaxt aparacaq. Peyvəndlə əlaqəli başqa bir məqam onun xəstəliyin qarşısını almamasıdır. Yəni, peyvənd yalnız orqanizmə bu virusla mübarizə aparmağa və onu məğlub etməyə, ciddi bir xəstəlik yaratmamaq üçün hazırlanmasına kömək edir. Əsl məqam da budur: bir şəxs bir virusa yoluxduqda və peyvənd sayəsində orqanizm ona qarşı mübarizə apardıqda, bu, həmin insanın mütləq o anda yoluxucu olmadığı və virusu digər insanlara yaymayacağı anlamına gəlmir. Yəni, ümumi sağlamlıq, ilkin mərhələdə vaksinasiya maskaların aradan qaldırılması, sosial məsafənin qorunması və digər qoruyucu tədbirlərin aradan qalxması demək deyil.
Ölkə əhalisinin 50-60%-i peyvəndlənənə qədər infeksiya yayılmağa davam edəcək. Ən başlıcası - başlanğıcda koronavirusdan ən çox ölüm riski olan əhalinin 10-20%-ni peyvənd etməkdir. Risk qrupundakı insanları, yəni 65 yaşdan yuxarı vətəndaşları və xroniki xəstəlikləri olanları, həmçinin immuniteti aşağı olanları peyvənd etmək xüsusilə vacibdir. Əhalinin əksəriyyəti vaksinasiya edildikdən və ya xəstəliyi keçirəndən sonra həm ölkənin, həm də ümumiyyətlə, dünyanın həyatı normallaşacaq.
- Peyvənddən əvvəl Azərbaycanda hansı tədqiqatlar aparılacaq?
- İlin əvvəlində peyvənddən əvvəl tibb işçiləri arasında infeksiyanın yayılma səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün seroprevalent tədqiqatı aparacağıq. Bəlkə də eyni araşdırma skollektiv immunitetin qədərini anlamaq üçün xüsusilə böyük şəhərlərin əhalisi arasında aparılacaq. Bu cür tədqiqatlar vaksinasiyadan əvvəl, vaksinasiya zamanı və ondan sonra da aparılmalıdır. Bunlar ümumi sağlamlıq tədbirlərini proqnozlaşdırmaq və qərarlar qəbul etmək üçün vacibdir.
- Peyvəndin tərəfdarları ilə yanaşı əleydarları da çoxdur. Vaksinasiyaya həsr edilən geniş bir məlumat kampaniyası keçiriləckmi?
- Məlumat kampaniyası pandemiya dövründə davamlı olaraq həyata keçirilib. Səhiyyə Nazirliyi, TƏBIB, Operativ Qərargah fəaliyyət göstərdi və sosial şəbəkələr vasitəsilə əhaliyə ən optimal çıxış yolunun peyvənd olduğu izah edildi. Bu yaxınlarda bu münasibətlə televiziya müzakirələri, ictimai müzakirələr getdikcə daha çox aparılır. Azərbaycan peyvənd alınması ilə bağlı müqavilələr bağladıqca əhaliyə daha çox məlumat veriləcək. Bundan əlavə, əhalini yerlərdə məlumatlandırmaq üçün əhalini peyvənd edəcək tibb bacıları üçün xüsusi seminarlar keçiriləcək. Əhalinin peyvəndlə bağlı hər şeyi bilməsi və alınan məlumatlara uyğun qərarlar qəbul etməsi üçün genişmiqyaslı bir ünsiyyət kampaniyası aparılacaq.
Bir qərar verərkən bir insan peyvənd haqqında məlumatları, riskləri və faydaları nəzərə almalıdır. Xroniki xəstəlikləri olanlara, 65 yaşdan yuxarı insanlara təkcə koronavirusa qarşı deyil, qripə qarşı da bir peyvənd etmək tövsiyə olunur, siqaret çəkən və ağciyər xəstəlikləri olanlara da pnevmokoka qarşı peyvənd vurulması tövsiyə olunur. Bu iki virusdan - koronavirus və qripdən, həmçinin pnevmokok bakteriyalarından ölüm faizi çox yüksəkdir və bu cür insanlar xəstəliyi çox çətin keçirirlər. Seçim, hər halda, insanın özünə aiddir. Səhiyyə orqanlarına isə insanlara məlumat vermək, peyvənd vurmaq, xəstələrin sağlamlığını izləmək və lazımi müalicəni aparmaq qalır.