Vladimir Mesamed: “İran artıq öz nüvə silahını yaratmaq ərəfəsindədir və onun infrastrukturu məhv edilərsə belə, bu, problemin kökünü kəsməyəcək”
Tanınmış israilli siyasi ekspert Vladimir Mesamed AYNA-ya müsahibəsindən ölkəsində yaşanan siyasi proseslər, Azərbaycan-İsrail münasibətləri, İranla bağlı baş verən gərginlik və digər mövzulardan danışıb.
- Benyamin Netanyahu artıq yeni İsrail hökumətini qurmaq üçün Prezident İsxaq Hersoqdan mandat alacaq. Son zamanlar İsraillə Türkiyə arasında münasibətlərdə istiləşmə müşahidə olunur. İndi İsrail hökumətinə adı 2018-ci ildə Türkiyə ilə münasibətlərdə gərginliyin yaranması ilə hallanan siyasətçi rəhbərlik edəcək. İsrailin yeni hökuməti Türkiyə ilə münasibətlərini necə quracaq?
- Demək lazımdır ki, İsrailin regional siyasətində müsbət tendensiyalar Netanyahunun adı ilə bağlıdır. Onun Türkiyə rəhbərliyi ilə əlaqələrdə böyük təcrübəsi var. Hələ 1990-cı illərin sonunda Netanyahunun rəhbərlik etdiyi hökumət Türkiyə ilə uğurlu əlaqələr qurmuşdu. İsraillə Türkiyə arasında dialoqun bütün yoluna nəzər saldıqda deyə bilərik ki, əksər hallarda uğurlu əməkdaşlıq üstünlük təşkil edib.
Düzdür, ölkələrin bu xətdən uzaqlaşdığı dövrlər olub. Amma ümumilikdə İsrail və Türkiyənin kifayət qədər yaxşı münasibətləri var idi. Yeganə qaranlıq dövr 2010-cu il hadisələri ilə bağlı idi - o zaman “Mavi Mərmərə” gəmisi Qəzza zolağının blokadasını yarmaq istəyirdi.
Bundan sonra münasibətlərimiz ən minimal səviyyəyə endirildi. Amma dialoqumuz davam etdi, İsraillə Türkiyə arasında siyasi əlaqələrin minimuma enməsinə baxmayaraq, iqtisadi əlaqələr inkişaf etdi. İsrailli turistlər hələ də Türkiyəyə gəlirlər. Ankara Tel-Əvivlə sərhədi keçmədən kifayət qədər balanslaşdırılmış siyasət aparır. İsrail Türkiyə lideri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Ukrayna yolunda yürütdüyü siyasətə çox müsbət yanaşır. Taxıl müqaviləsinin bağlanmasında əsas rolu da Ərdoğan oynadı.
İndi yeni mərhələdə İsrail-Türkiyə münasibətlərinin inkişafı iki ölkənin ehtiyac və istəklərinə cavab verəcək. İsrail bundan faydalanır, Türkiyə də Yaxın Şərqdə öz inkişaf yolunu görür. İsrailin Türkiyə ilə münasibətlərdə qırmızı xətləri pozmamağı vacib saydığını görürük. Ona görə də biz inanırıq ki, ikitərəfli münasibətlərin inkişafı üçün çoxlu imkanlar var və bu dialoq növbəti illərdə inkişaf edəcək. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Türkiyə 1949-cu ildə İsrailin müstəqilliyini tanıyan ilk müsəlman ölkəsidir. İndi də Türkiyə İsrailin müsəlman ölkələri ilə dialoqunu dəstəkləyir. İsrail bunu nəzərə alır və mən inanıram ki, yeni Baş nazir Türkiyə ilə münasibətlərin inkişafına hər cür dəstək verəcək və ya ən azından kəskin küncləri hamarlaşdıracaq.
- Son aylar Azərbaycanla İran arasında gərginlik artmaqdadır. İş o yerə çatıb ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev son çıxışında İrana xəbərdarlıq edib ki, onun ölkəsini silahlı ritorika və hərbi təlimlərlə qorxutmaq mümkün deyil. Sizcə, bu vəziyyətin gələcək perspektivi necədir?
- Azərbaycanla İran arasında münasibətlərin bir neçə təmas nöqtəsi var ki, bu da həm uzaqlaşmağa, həm də yaxınlaşmağa xidmət edir. Azərbaycanlılar hər iki ölkədə yaşayırlar, ona görə də əlaqələri inkişaf etdirmək üçün proqramlaşdırılıblar. Çünki İranda azərbaycanlıların milli hüquqları, onların mədəniyyəti, ana dili həyata keçirilmir. Ona görə də bu ziddiyyət düyünləri həmişə ölkələr arasında siyasəti çətinləşdirəcək. Biz onu da görürük ki, hər iki ölkənin liderləri bu ziddiyyətlərlə yaşamağı öyrəniblər və vəziyyət necə inkişaf edirsə etsin, həmişə təmas nöqtələri olacaq.
Bu, ən azı bir faktora görə baş verəcək - İran azərbaycanlıları yaşadıqları ölkənin inkişafında böyük rol oynayırlar və Azərbaycan Respublikası İrandan olan etnik qardaşları ilə sülh və əmin-amanlıq içində yaşamaq istərdi. Bunu nəzərə alaraq, hazırkı vəziyyətin mənfi inkişafının olmayacağını güman edirəm. Münasibətlərdə kəskin anlar Mahmud Əhmədinejatın İranda prezidentliyi dövründə olub. Eyni sözləri Əbülfəz Elçibəyin prezidentliyi dövründə Azərbaycan haqqında da demək olar. Şəxsən mən Azərbaycan-İran münasibətlərinin gələcəyinə nikbin baxıram. İki dövlətin Azərbaycan əhalisi ilə birgə yaşamasının çətinliklərinə baxmayaraq, onlar həmişə ortaq məxrəcə gələcək və münasibətlərin partlayıcı inkişafı ola bilməz.
- Bugünlərdə “Likud” Partiyasından Knesset üzvü Tsaxi Xaneqbi bildirib ki, partiyasının lideri, İsrailin yeni hökumətinə rəhbərlik edəcək Benyamin Netanyahu hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra, “ABŞ Tehrana qarşı hərəkətə keçə bilməsə, yəqin ki, İranın nüvə obyektlərinə zərbə endirmək əmri verə bilər”. Belə bir ssenari nə dərəcədə realdır?
- Bu yaxınlarda ABŞ-da qüvvələr balansını dəyişən aralıq Konqressə seçkilər keçirildi. Onlar yəqin ki, səlahiyyətliləri Birgə Kompleks Fəaliyyət Planına (JCPOA) nail olmaq üçün siyasəti sərtləşdirəcək amillərə aparacaqlar. Bu müqavilə ilə bağlı vəziyyəti anlamaq lazımdır. Məhz İran nüvə silahına sahib olmağa yaxınlaşır. Digər sual isə Tehranın bu silahdan istifadə edə bilməyəcəyidir. Bu baxımdan bu vəziyyətin necə həll ediləcəyi sualı yaranır. İsrailin son liderləri Netanyahunun mövqeyindən fərqli mövqe tuturlar. Netanyahu hesab edirdi ki, İranla danışıqlar aparmağa çalışır, lakin ehtiyac yaranarsa, İsrail İranın nüvə obyektlərini bombalamağa gedə bilər.
Şübhəsiz ki, indi də Netanyahu bu amili yenidən gündəmə gətirəcək, lakin son vaxtlar İsraildə bu vəziyyətə yanaşmalar dəyişib. Artıq belə bir anlayış var ki, İranın nüvə infrastrukturuna zərbə endirmək problemi həll etmir. Son illər İran nüvə proqramını inkişaf etdirmək üçün böyük imkanlar əldə edib. İran artıq öz nüvə silahını yaratmaq ərəfəsindədir və onun infrastrukturu məhv edilərsə, bu, sadəcə olaraq prosesin ləngiməsinə gətirib çıxaracaq, nəinki məsələnin kökünü kəsməyəcək. İran artıq milli nüvə energetikası məktəbi yaradıb, dağıldığı təqdirdə infrastrukturu bərpa edəcək çoxsaylı alimlər var.
Hesab edirəm ki, bununla əlaqədar olaraq İsrail ABŞ-da bəyəniləcək alternativ addımlara hazırlaşır. Bildiyiniz kimi, ABŞ-ın hazırkı Prezidenti Co Bayden bəyan edib ki, Vaşinqton İranın nüvə silahına sahib olmasına icazə verməyəcək. Burada sual bu ifadəni necə deşifrə etməkdir. Bu, hərbi yolla olacaq, yoxsa İran siyasətinə diplomatik təsir vasitəsilə? Düşünürəm ki, danışıqların sonuna qədər gözləmək lazımdır. JCPOA-ya səbəb olan danışıqlar 12 il davam etdi, indiki danışıqlar isə cəmi bir il yarımdır. Ola bilsin ki, danışıqlar potensialı hələ tükənməyib və tərəflər vəziyyətdən qarşılıqlı məqbul yollar tapa biləcəklər.
- Bu yaxınlarda İsrail mətbuatı Azərbaycanın İsraildə səfirliyini açacağı mövzusunu yenilədi. Bu barədə nə düşünürsünüz?
- İsrail Azərbaycanda uzun müddətdir ki, uğurla fəaliyyət göstərən səfirliyini açıb. Azərbaycan bu yolda uğur qazana bilməyib və bu vəziyyətin izahı ilə bağlı müxtəlif versiyalar irəli sürür. Amma görürük ki, son vaxtlar müəyyən addımlar var. Təl-Əvivdə Azərbaycanın ticarət nümayəndəliyi açılıb. Hələ tam səfirlik yoxdur, amma elə strukturlar var ki, onlar sonda Azərbaycan səfirliyinin prototipinə çevrilə bilər. Səfirliyin olması ikitərəfli dialoqun bir çox məsələlərinin operativ həllinə kömək edərdi. Amma İsrail başa düşür ki, Azərbaycan bu məsələdə İranla müəyyən qarşıdurmanın olmasını istəməz.
Amma burada da İranla həmsərhəd olan, lakin buna baxmayaraq, 10 ildən çox əvvəl İranda səfirlik açan Türkmənistanı misal çəkmək olar. Ona görə də burada səfirliyin açılması ilə bağlı yarana biləcək qarşıdurmanın dərəcəsini qiymətləndirməyə ehtiyac yoxdur. İnanıram ki, zaman keçdikcə Azərbaycanın İsraildə səfirliyi açılacaq ki, bu da ikitərəfli münasibətlərin inkişafına təsir göstərəcək.