Tehran ikibaşlı oyunlarından əl çəkmir: axmaqlıq, yoxsa təxribat?
Azərbaycanın müstəqillik qazandığı bütün dövr ərzində ölkəmizlə İran arasında münasibətlər qeyri-müəyyən və gərgin olub. Dövri olaraq tərəflər arasında gərginlik öz yerini nisbi istiləşməyə verib və ya əksinə. Burada xüsusilə qeyd etmək yerinə düşərdi ki, imperiya təfəkkürünü rəhbər tutan Tehranın düşmənçilik dərəcəsi daim artırdı.
Bu gün artıq regionda öz sözünü deyən Bakı 44 günlük müharibədən və ötən ilin sentyabrında keçirilən antiterror əməliyyatından sonra nəinki geosiyasi konfiqurasiyanı dəyişə bildi, həm də cənub qonşusunun hücumlarına adekvat müqavimət göstərdi. Azərbaycan hər dəfə (təkcə İrana deyil) bəyan edirdi ki, ölkəmiz təhdid və ultimatum dilini qəbul etmir, mehriban qonşuluq və tərəfdaşlıq münasibətləri qarşılıqlı olmalıdır.
Tehranın Bakıya qarşı qeyri-dost mövqe tutmasının səbəblərindən biri, şübhəsiz ki, qonşu ölkədə onmilyonlarla azərbaycanlının yaşaması idi. Mollakratlar isə bu vəziyyəti hər an narazılıq lavası püskürə biləcək vulkan hesab edirdilər.
İran ilə Azərbaycan arasında gərginlik Ermənistanın 44 günlük müharibədə məğlubiyyətindən sonra pik həddə çatıb. Erməni işğalçılarına havadarlıq edən Tehran-Moskva regional tandeminin bütün səylərinə baxmayaraq, Bakı nəinki xarici çağırışlara tab gətirdi, həm də şanlı qələbə qazandı.
Təbii ki, bu amil ermənilərin qardaşlarının - farsların qürurunu incitdi, onlar Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımaqdan danışsalar da, əslində bizə məğlubiyyət arzulayırdılar. Bu alınmadı.
Amma Tehranın narazılığı o qədər dərin idi ki, müharibə bitdikdən qısa müddət sonra cənub qonşumuz “əzələ nümayişi” etmək qərarına gəldi və Azərbaycanla sərhəddə hərbi təlimlər keçirdi. Və yenə də uğursuzluq. Dünya təlimlər zamanı təkcə ötən əsrin 70-80-ci illərinə aid hərbi texnikanın nümayiş etdirildiyinə şahid olmadı, həm də “igid iranlı döyüşçülər” hədəflər əvəzinə bütün silahlarından öz hədələrinə atəş açmağa müvəffəq oldular.
Bu dostluqdan uzaq addımlara paralel olaraq Tehran rəsmiləri azərbaycanlı həmkarları ilə görüşərkən gülümsəyərək, bizi “əbədi dostluq və qardaşlığa” inandırırdılar. Yeri gəlmişkən, İranın Azərbaycana “qardaş münasibəti”ni ötən ilin yanvarında ölkəmizin Tehrandakı səfirliyinə hücum nümayiş etdirdi. Kalaşnikov avtomatı ilə silahlanmış terrorçunun hücumu zamanı səfirliyin mühafizə xidmətinin rəhbəri həlak oldu, daha iki mühafizəçi yaralandı.
Və sözün əsl mənasında, bir ay sonra İran hakimiyyəti Təbriz Universitetində (Güney Azərbaycan) fəaliyyət göstərən Azərbaycan Araşdırmaları Mərkəzini bağladı. Hakim rejim Mərkəzin fəaliyyətini dayandırdı, üzvlərinə təzyiqləri artırdı. Mərkəzin iki üzvü - Hadi Heydəri Azad və İbrahim Əhmədpurun fevralın 27-də həbs edildiyi vurğulandı.
Lakin tərəflər arasında müsbət epizodlar da olduğu üçün vəziyyəti şişirtməyə ehtiyac yoxdur. İranın mərhum Prezidenti İbrahim Rəisinin Azərbaycana son səfərini xatırlatmaq kifayətdir.
Belə ki, “Xudafərin” SES-in istifadəyə verilməsi və Araz çayı üzərində tikilmiş “Qız Qalası” SES-in açılış mərasimində çıxış edən Rəisi bunları deyib: “Biz, əlbəttə ki, qardaş, qonşu, dost ölkələrik. İranın Azərbaycanla münasibətləri mehriban qonşuluq münasibətlərindən daha artıqdır. Bu, yaxın qohum münasibətləridir”.
Rəisinin faciəvi ölümündən sonra İranda növbədənkənar prezident seçkiləri keçirilib və bu seçkilərdə etnik azərbaycanlı Məsud Pezeşkian gözlənilmədən qalib gəlib. Bu hal nəinki cənubi azərbaycanlılar, həm də ölkə vətəndaşları arasında müsbət ruh yüksəkliyinə səbəb olub.
Bəzi ekspertlər yeni seçilmiş Prezidentin etnik mənsubiyyətinin İran-Azərbaycan münasibətlərinə müsbət təsir edəcəyini proqnozlaşdırırdılar. Təəssüf ki, Pezeşkiyanın prezidentliyə başlaması hələ də İranda bu postun nominal olduğunu və bütün qərarların ruhani lider Əli Xameneyi tərəfindən verildiyini göstərir. Və bu qərarlar heç də həmişə bizim xeyrimizə olmur.
Bu nəticə İranın Ermənistandakı səfiri Mehdi Sobhaninin son bəyanatından çıxır. O, “Azadlıq” radiosunun erməni xidmətinə müsahibəsində deyib ki, “Qarabağın erməni əhalisinin hüquqlarına hörmət edilməlidir”.
“Bizim Qarabağ sakinlərinin hüquqları ilə bağlı mövqeyimiz aydındır. Biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyırıq və bunu vurğulayırıq, lakin eyni zamanda hesab edirik ki, Qarabağın erməni sakinlərinin hüquqlarına hörmət edilməlidir. Bu məsələ yara kimidir və müalicə olunmalıdır. Müalicə edilməzsə, yenidən açılması mümkündür. Onlar sabit sülhdən danışanda bu yara nəzərə alınmalıdır”, - deyə Sobhani bildirib.
Başlayaq ondan ki, 2023-cü ildə antiterror əməliyyatı başa çatdıqdan sonra rəsmi Bakı ən yüksək səviyyədə Qarabağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyinə Azərbaycanın digər vətəndaşları ilə bərabər əsasda dəfələrlə zəmanət verib. Yeganə şərt onların Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul etmələri idi. Amma ermənilər həm balıq yemək, həm də onun sümüyündən boğulmamaq istəyirlər. Yəni əlimizdə erməni pasportu olsun, amma Azərbaycanda yaşayaq.
Maraqlıdır, İranda yaşayan bir neçə min vətəndaşın əlində xarici dövlətin pasportu olsa, eyni zamanda hüquqlarını tələb etsəydi, Sobhani necə reaksiya verərdi? Sual ritorikdir.
Bundan əlavə, İran səfiri “Artsax xalqı”ndan narahat olmamışdan əvvəl “öz gözündə tiri” görməli idi. İranda azərbaycanlıların öz ana dilindən istifadə hüquqları İran hakimiyyəti tərəfindən pozulur.
İran hökuməti həmçinin Azərbaycan dilinin media, ədəbiyyat və incəsənətdə istifadəsini qadağan edib ki, bu da mədəni kimliyin sıxışdırılmasına və İran cəmiyyətində Güney Azərbaycan türklərinin təmsil olunmamasına səbəb olub.
Bundan başqa, qonşu ölkədə tədrisin erməni dilində təşkil edildiyi məktəblər olduğu halda, dərslərin Azərbaycan dilində keçildiyi məktəb yoxdur. Və bundan sonra Sobhani Qarabağ ermənilərinin haqlarından danışır???
Sonra İran səfirinin dilindən yalan seli axmağa başladı. Qarabağ sakinlərinin qeyri-ixtiyari olaraq evlərini tərk etdiklərini qeyd edərək, onların könüllü olaraq ora qayıtmaları üçün şərait yaradılacağına ümid etdiyini bildirib.
Gördüyümüz kimi, Sobhani ermənilərin Qarabağdan “məcburi köçürülməsi” ilə bağlı süni şəkildə yaradılmış erməni narrativini təkrarlayır. Ermənilərin Qarabağdan könüllü surətdə köçürülməsini sübut edən çoxsaylı video və fotoşəkillər olsa da, iranlı diplomat qızarmadan yalan danışır. O, bu dəlilləri görmədimi? Təbii ki, görüb, amma ermənilərə xoş gəlmək arzusu həqiqətdən daha yüksək imiş.
Daha sonda İran səfiri tamamilə yolunu azır və açıq boşboğazlıq etməyə başlayır. “Artsax xalqının” öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müəyyən səviyyədə muxtariyyət almalı olub-olmaması ilə bağlı suala cavabında səfir deyib ki, geri qayıtma şərtlərini müəyyən etmək üçün danışıqlar aparılmalıdır.
“Onların necə başlaması iki tərəf arasında razılıq məsələsidir”, – deyə səfir “Artsax və Azərbaycan nümayəndələri arasında danışıqların aparılıb-aparılmaması” sualına cavab verərək bildirib.
Söhbət hansı danışıqlardan gedir? Tutaq ki, jurnalist axmaq və təxribatçı sual verir, amma Sobhaninin çiynində öz başı olmalıdır. Hətta 44 günlük müharibə zamanı da muxtariyyət statusu, İlham Əliyevin dili ilə desək, cəhənnəmə getdi. Yoxsa diplomat da Azərbaycan Prezidentinin bu məşhur ifadəsini eşitməyib?
Danışıqlara gəlincə, biz Sobhaniyə təklif edirik ki, Xameneyiyə müraciət etsin və İran hakimiyyəti Güney Azərbaycan nümayəndələri ilə bu bölgənin sakinlərinə muxtariyyət statusunun verilməsi ilə bağlı danışıqlara başlasın.