Eldar Zeynalov: “Qohum nikahları adi evliliklərdən daha möhkəmdir, eyni zamanda...”
Qohum evlilikləri ölkəmiz üçün həmişə problem olub, çünki bu faktor talassemiya və hemofiliya kimi irsi xəstəlikləri olan uşaqların doğulması ehtimalını xeyli artırır. Bu barədə vaxtaşırı danışırlar və indi bir çox insan risklərdən xəbərdardır, lakin bu da hamını dayandırmır. Kimsə köhnəlmiş ənənələrə riayət edərək və daha möhkəm ailə olacağına inanaraq belə bir evliliyə girir. Kimsə də "zəhmətlə əldə edilən hər şeyin" ailəni tərk etməsini istəməməsi səbəbindən.
Əksər ölkələrdə qohumlar arasında evliliklər çoxdan keçmişin yadigarıdır. Amma təəssüf ki, Azərbaycanda hələ də yox.
İndi bu mövzu yenidən gündəmdədir. Müxtəlif həll yolları təklif olunur - əmiuşaqları arasında nikah qadağasından tutmuş belə bir evliliyə girmək istəyənlər üçün genetik analiz mərkəzinin yaradılmasına qədər. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Bahar Muradovanın sözlərinə görə, ölkədə 2015-ci ildən tətbiq edilən nikahdan əvvəl icbari tibbi müayinə xəstə uşaqların doğulmasının qarşısını alır, qohum nikahlarının azalmasına kömək edir.
Amma statistika bunun əksini göstərir - ölkədə belə nikahlar daha çoxdur. Milli Məclisin deputatı Zahid Oruc qohum nikahları və onların fəsadları ilə bağlı geniş dini müzakirələrin aparılması təklifini irəli sürüb. Onun sözlərinə görə, bu cür nikahlara girən insanlar dini təəssübkeşliyə malikdir və onlar bağlılıqların cənnətdə yaradıldığına inanırlar.
Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov AYNA-ya müsahibəsində ölkədə qohum nikahları ilə bağlı vəziyyət və bu halda hansı tədbirlərin daha effektli olacağı barədə danışıb.
- Sizcə, ölkədə qohum nikahlarının sayı niyə artır?
- Onların ölkə əhalisi və Azərbaycanda nikahların ümumi sayı ilə eyni nisbətdə artdığını söyləmək çətindir. Məsələ burasındadır ki, qohum nikahları ölkə rəhbərliyi tərəfindən problem kimi qəbul edilsə də, Dövlət Statistika Komitəsinin internet saytında demoqrafik göstəricilər bölməsində onlarla bağlı ictimaiyyətə açıq statistik məlumatlar dərc olunmur. Ümumiyyətlə, belə statistikanın aparıldığını Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Bahar Muradovanın (Ədliyyə Nazirliyinə istinadən) bu yaxınlarda ictimai müzakirələrdə açıqladığı məlumatdan qiymətləndirmək olar. Ancaq görünür, bu, "yalnız daxili istifadə üçün" olan məlumatdır.
Xanım Muradovanın sayəsində biz artıq bilirik ki, 2021 və 2022-ci illərdə qohum nikahlarının sayı müvafiq olaraq 2363 və 2542, boşanmaların sayı isə 204 və 608 olub. Eyni zamanda, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, bu illər ərzində nikahların ümumi sayı 56314 və 61939, boşanmaların sayı isə 17191 və 15983 olub. Yəni, nikahların ümumi sayı 10 faiz, qohum nikahların sayı isə 7,6 faiz artıb. Ölkə üzrə orta hesabla boşanmaların sayı 7,6% azalıb, pozulmuş qohum nikahlarının sayı isə 3 dəfə artıb.
Beləliklə, bu iki ilin məlumatlarına əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, qohum nikahlarının sayı həqiqətən də artır, lakin ümumilikdə nikahların sayından daha yavaş. Amma belə ailələrdə boşanmalarda sürətli artım müşahidə olunur. 2021 və 2022-ci illərdə nikahların boşanmalara nisbəti orta hesabla 1:3,3 və 1:3,9, qohum nikahları arasında isə 1:11,6 və 1:4,2 təşkil edib. Yəni, bu göstəriciyə görə, cəmi bir ildə qohum nikahları adi səviyyəyə bərabər olub, yəni hər 4 evliliyə 1 boşanma düşür.
Bunu hökumət orqanlarının qohum nikahlarının mənfi nəticələri və qadınlara daha böyük müstəqillik verməsi ilə bağlı apardığı maarifləndirmə kampaniyası ilə əlaqələndirmək məntiqlidir. Bununla belə, digər amillər də nəzərə alınmalıdır. Axı, bu göstəricilər adi illərə düşməyib: onlar pandemiya və müharibədən sonrakı dövrə düşür.
Maraqlıdır ki, indi də qohum evlilikləri adi evliliklərdən daha möhkəmdir. Bu, ilk növbədə, bir tayfa daxilində mülkiyyəti qorumaq istəyi, eləcə də qohumların köməyinə arxalanması ilə bağlıdır. Eyni zamanda, gəlin və kürəkənin valideynləri arasında ailə əlaqələri boşanma ehtimalını çətinləşdirir, çünki boşanma arzusu belə bir addımın təşəbbüskarının valideynləri tərəfindən dəstəklənməyəcək.
Belə ailələrdə erkən nikahlara daha çox rast gəlindiyi də diqqət çəkib. Bəyin valideynlərini tanıyan gəlinin valideynləri erkən yaşda övladını onlara etibar edirlər. Üstəlik, kənd ailələrinin qız uşağı üçün yalnız orta təhsil səviyyəsinin yetərli olduğuna inanması onların tez-tez 9-cu sinifdən sonra məktəbdən kənarlaşdırılaraq, ərə verilməsinə səbəb olur. Təbii ki, belə bir gəlinin (əslində uşağın) hər hansı müstəqil sosial-iqtisadi statusundan söhbət gedə bilməz.
– Aydındır ki, bu cür evliliklərə qadağalar o qədər də kömək etməyəcək, çünki onlar mövcud olmağa davam edəcək, lakin rəsmiləşdirilməyəcək. Görünür, maariflənmə var, amma bunun çox kömək etdiyini deyə bilmərik. Bəs sizcə, bu vəziyyətdə həll yolu nə ola bilər?
– Bahar Muradovanın sözlərinə görə, Mil-Muğan (296) və Lənkəran-Astara (274) rayonlarında qeyri-normal çox sayda qohum nikahlarının qeydə alınması təsadüfi deyil. Cənub bölgələrindən sonra əhalinin sıx yaşadığı şəhərlərdə, məsələn, Bakıda da belələri çoxdur (742). Bu, ailə münasibətləri ilə bağlı göstərişləri dindən götürən bu bölgələrin əhalisinin dindarlığı ilə bağlıdır. Bu, hökumətin tamamilə fərqli, dünyəvi hakimiyyətlərə - qanunlara, alimlərin tövsiyələrinə, tez-tez İslam qanunlarına zidd olan həkimlərin məlumatlarına əsaslanan qohum və erkən nikahlara qarşı kampaniyasının zəifliyini göstərir.
Qohumluq və erkən nikahlara qarşı aparılan kampaniya isə bu ziddiyyətlərə inandırıcı izahat vermir. Məsələn, əgər Peyğəmbər azyaşlı ilə evlənə bilərdisə, niyə onun ardıcılları da bunu edə bilmirlər? Əgər Peyğəmbər qızını öz əmisi oğluna ərə veribsə, bəs niyə başqaları üçün bu addım qınaq olur? Əgər “Quran”da əmiuşaqları arasında nikah qadağan olunmursa, bəs bunun adi müsəlmanlara nə pisliyi var? Və s.
Bu kimi suallara bugünkü nöqteyi-nəzərdən cavablar Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi ilə birlikdə ali ruhanilər tərəfindən səlahiyyətli şəkildə verilməlidir. Üstəlik, bir vaxtlar, 90-100 il əvvəl bu, artıq edilib, ona görə də “yenidən təkər kəşf etməyə” ehtiyac yoxdur, sadəcə olaraq bu təcrübəni yenidən nəzərdən keçirmək və əsasən müsəlman əhalisinin yaşadığı digər postsovet respublikalarının hakimiyyət orqanlarının təcrübələrini öyrənmək lazımdır.