Azərbaycanın nəzarətində olan xristian kilsələri və ya “Sputnik” başqalarının dedikləri barədə niyə danışmır?
Son zamanlar erməni təbliğatı Qarabağ bölgəsinin xristian irsinin guya Azərbaycan tərəfindən məhv edilməsi təhlükəsi mövzusunu intensiv şəkildə tirajlayır. Bununla əlaqədar, Rusiya Federasiyasının dövlət büdcəsindən maliyyələşən, “Deyilməyənləri deyirik” şüarı ilə fəaliyyət göstərən “Sputnik” informasiya agentliyinin erməni bölməsi öz töhfəsini vermək qərarına gəlib və "Azərbaycanın nəzarəti altında olan" xristian kilsələri haqqında material dərc edib.
Belə ki, “Sputnik Ermənistan” Qarabağ ərazisində onlarla “erməni” kilsəsinin olduğunu qeyd edir və onları sadalayır. Onların arasında Dadivəng və ya Azərbaycan variantında Xudavəng, Amaras, Akobavank və Qandzasar var.
Agentlik bu məbədlərin erməni kilsəsinə deyil, Qafqaz Albaniyasına aid olması barədə susur. Həmçinin, “Sputnik Ermənistan” uzun müddət bu abidələri necə erməniləşdirməyə cəhd etdikləri barədə susmağa üstünlük verir. Bu cinayət əməllərinin məqsədi 19-cu əsrin əvvəllərindən etibarən ermənilərin bu torpaqlara köçürülməsi ilə bağlı təkzibolunmaz faktları gizlətmək və onların bu ərazilərdə guya min illik mövcudluğuna dair saxta tarixi “dəlillər” yaratmaq niyyəti idi.
Məsələn, 1993-cü ildə Kəlbəcərin işğalından sonra ermənilər Xudavəng kompleksini erməniləşdirməyə cəhd edib, abidə dəyişdirilib, xaç və yazılar dağıdılıb. Bütün bunlar silahlı münaqişə zamanı mədəni sərvətlərin mühafizəsi haqqında 1954-cü il Haaqa Konvensiyasının pozulması ilə baş verib. Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunun erməni işğalından azad edilməsi ərəfəsində Xudavəng monastırının zəngləri və məşhur alban daş xaçlarının qanunsuz olaraq Ermənistana aparılması UNESCO-nun 1970-ci il tarixli “Hücumların qadağan edilməsi və qarşısının alınması haqqında” Konvensiyasının kobud şəkildə pozulmasıdır.
1702-1728-ci illərdə patriarxal taxt-tacda oturmuş alban katolikosu Esai Həsən Cəlalian özünün məşhur “Alban ölkəsinin qısa tarixi” əsərində Qafqaz albanlarının köklərini və mənşəyini xüsusi olaraq təsvir edir və ermənilərin onların daim dövlətlərinin mədəniyyət və tarixini mənimsəmək cəhdlərini vurğulayır.
Alban kilsəsinin erməniləşdirilməsi prosesi 1836-cı ildən, alban katolikosunun statusu ləğv edildikdən sonra daha da sürətləndi. 1836-cı ildə Alban kilsəsi ləğv edildikdən sonra onun arxivləri, kitabları və ləvazimatları əsasən alban irsinin çox hissəsinin erməniləşdirildiyi Eçmiədzindəki erməni kilsə və kitabxanalarına verildi.
Erməni yepiskopu Makar (əsl adı Gevorq Barxudaryants) 1895-ci ildə nəşr olunmuş “Artsax” əsərində qeyd edirdi ki, hələ 1828-ci ildə Alban Apostol Avtokefal Kilsəsinin bütün ruhani irsi çiçəklənən vəziyyətdə idi. 1836-cı ildə Rusiya imperatoru I Nikolayın fərmanı ilə Alban kilsəsi ləğv edildi və onun bütün əmlakı, arxivləri, kitabxanaları, kitabları, yeparxiyaları Eçmiədzinə verildi.
İki yüz ilə yaxın müddətdə epiqrafik yazılar silindi və ya dəyişdirildi, monastırların ərazisində basdırılmış Qafqaz Albaniyası hökmdarlarının məzar daşları dağıdıldı, alban xaçları erməni formasına dəyişdirildi, tikililərdə struktur dəyişiklikləri edildi.
XIX əsr erməni yazıçısı Raffi (Hakop Melik-Hakopyan) “Xəmsə məliklikləri” əsərində Qarabağ xristianları haqqında yazırdı ki, “bu xalq Eçmiədzindən müstəqil yaşamağa, katolikosluq kimi öz xüsusi ruhani hökumətinə malik olmağa öyrəşib. Ağvank əsrlər boyu olub”.
XII-XIII əsrlərdə Qarabağda Xaçen knyazlığı yüksəldi, onun hakimi Alban Mehrani knyazlarının nəslindən olan Həsən-Cəlal idi. Xaçen hökmdarlarının - Cəlalilərin əcdad məzarı Qandzasar monastır kompleksi idi (təxminən X əsrin ortalarında ucaldılıb). Alban Patriarxı Nersesin təkidi ilə 1238-ci ildə Həsən Cəlal “Albaniyanın əsas məbədi” kimi qeyd etdiyi Qandzasar məbədini tikdirdi.
Qandzasarın müstəqilliyi ilə bağlı erməni müəllif Raffi yazır: “Məlumdur ki, Ağvank katolikosluğu Qriqorisin dövründən (Müqəddəs Qriqorinin nəvəsi) 1828-ci ilə qədər on beş əsr mövcud olub. Ağvank ölkəsindəki müxtəlif monastırlar katolikosların iqamətgahı, daha yaxınlarda isə Qarabağın Xaçen vilayətindəki Qandzasar monastırı kimi fəaliyyət göstərib”.
Erməni şərqşünası və arxeoloqu Yozef Orbeli 1918-1919-cu illərdə Qarabağda apardığı arxeoloji ekspedisiya zamanı Qarabağın kilsə və monastırlarında, ilk növbədə Qandzasar monastırında 1000-dən çox kitabəni tədqiq və təsvir edib və tədqiqatının nəticələrini 1919-cu ildə Petroqradda dərc etdirdiyi "Qandzasar və Havotsptuk kitabələri" kitabında Gandzasar monastırının divar lövhələrinin epiqrafiyasını təsvir edib.
Orbeli qeyd edir ki, 19-cu əsrdə erməni alimləri tərəfindən divara quraşdırılmış Qarabağ monastırları və kilsələri ilə bağlı əvvəlki təsvirlərin əksəriyyəti saxtakarlıqdır. Və monastırın divar lövhələrinin epiqrafiyasını təsvir edərkən Orbeli heç bir yerdə “Ermənistan” və ya “erməni” sözlərini tapmayıb.
Qandzasar məbədinin xarici divarları Alban Patriarxlığı dövrünə aid çoxsaylı yazılarla bəzədilib. Məbədin Qafqaz Albaniyasının irsinə aid olduğunun izlərini məhv etmək üçün bu divarlar dəfələrlə “bərpaya” məruz qalıb. İzlər nəhayət 2011-ci ildə Gandzasar monastırının xarici divarları tamamilə yeni daş örtüklə örtüldükdə məhv edilib.
Nəticədə alban mədəniyyətinin və yazılarının bütöv bir təbəqəsi yoxa çıxdı ki, bu barədə hətta erməni mediasının yazdığına görə, böyük bir erməni alimlər qrupunun qəzəbinə səbəb oldu. Köhnə Qandzasar divarının dağıdılması erməni tərəfinin Azərbaycan ərazilərinin bütün işğalı dövründə Qandzasar monastır kompleksinin UNESCO-nun irs siyahısına daxil edilməsinə nail ola bilməmələrinin səbəblərindən biri olub.
Təxminən bir əsr əvvəl, 1928-ci ildə bu bölgəni gəzmiş məşhur sovet şərqşünası tarixçisi İlya Petruşevski Qarabağın xristian abidələrinin mülkiyyətindən yazmışdı. Xristian monastırları ilə bağlı Petruşevski yazırdı ki, ermənilər bura çox nadir hallarda gedirlər, son vaxtlar isə heç getmirlər: “Bu mənada onlar çox xəsisdirlər. Bu yerlərə daha çox yerli türk maldarları, xüsusən də qış və yay otlaqlarına köçən zaman üz tuturlar. Eyni zamanda böyük səxavət göstərirlər. Bu, bir daha sübut edir ki, bu yerlərdə ermənilər yeni gələnlərdir və yerli müqəddəs yerlər əslində onlar üçün deyil və əsrlər boyu burada yaşayan azərbaycanlılar bu müqəddəs yerlərə inamı nəsildən-nəslə ötürürlər”.
Gördüyümüz kimi, tədqiqatçılar, o cümlədən erməni alimləri Qarabağın xristian kilsələrini erməni kilsəsinə aid etməyiblər. Lakin bu, “Sputnik Ermənistan” nəşrinin bu abidələrin erməni kilsəsinə aid olduğunu iddia etməsinə mane olmur. Bundan başqa, materialda bu ilin sentyabrında Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunun Çərəktar (erməni variantında Çarektar) kəndində yerləşən XIII əsrə aid monastırı iki Azərbaycan əsgərinin atəşə tutması barədə məlumat verilir. Qeyd edək ki, monastır bu günə kimi tam qorunub saxlanılmayıb və yayılan videogörüntülərdə əsgərlərin dini binaya atəş açması görünmür. Çox güman ki, silahlı separatçılar monastıra yaxın mövqelərdə yerləşib və Azərbaycan əsgərləri onlara atəş açıb.
“Sputnik Ermənistan” Qarabağın Ermənistan tərəfindən işğalı zamanı dağıdılan və təhqir olunan məscidlər, İslam ziyarətgahları və müsəlman qəbiristanlıqları haqqında yazsa, daha ədalətli olardı. Əgər islamofobiya onlara bunu etməyə imkan vermirsə, heç olmasa, Xocalının Ulubab kəndi yaxınlığında yerləşən Ptkes Berk Surb Gevorq monastırını ermənilərin özlərinin necə zibilliyə çevirdiklərindən yazsınlar. Ən azından obyektivlik naminə...