Rusiyalı politoloq: “Gorus-Qafan yolunda baş verənlər Azərbaycan-İran gərginliyi deyil, Bakının öz suveren hüquqlarından istifadəsidir”
Gorus-Qafan yolunda vəziyyət kifayət qədər gərgin olaraq qalır. İranın Azərbaycandakı səfiri bu problemi həll etmək üçün Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyevlə bir neçə gündə ikinci dəfə görüşüb.
Beləliklə, tanınmış rusiyalı politoloq Oleq Kuznetsov AYNA-ya müsahibəsində Azərbaycanla İran arasındakı əlaqələrdən, həmçinin Ermənistanın Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına (KTMT) sədrliyindən danışıb.
- İndi Gorus-Qafan yolundakı vəziyyətə görə Azərbaycanla İran arasında münasibətlərdə gərginlik var. Sizcə, bu gərginlik nəyə gətirib çıxaracaq?
- Sualın belə qoyuluşu ilə qəti şəkildə razı deyiləm, sanki Azərbaycan-İran münasibətlərində problemlər yalnız indi yaranıb. Həmişə var idi və hətta ölkəniz 1991-ci ildə milli suverenlik qazandığı andan deyil, daha çox əvvəl - Sovet və hətta ondan da əvvəlki dövrlərdən. Uzun müddət Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin arxivlərində çalışmışam və onun fondlarında 1920-ci illərdən başlayaraq sərhəd toqquşmaları, qaçaqmalçılığın qarşısının alınması və digər cinayətlərlə bağlı sənədləri dəfələrlə görmüşəm.
SSRİ dövründə belə, İran sərhədi türklərdən və hətta çinlilərdən daha təhlükəli sayılırdı. Yoxsa 1990-cı illərdə işğal olunmuş Qarabağdan erməni işğalçıları tərəfindən satılan Azərbaycan əmlakının əsas istehlakçısının kim olduğunu unutmusunuz? Son yüz il ərzində İran hər zaman açıq anti-Azərbaycan mövqeyi tutub və bu fakt gizlədilməməli və inkar edilməməlidir, bütün dünya bunu bilir və buna görə də bunun üçün Polişinel sirrini açmaq lazım deyil.
Hazırda İranda hökmranlıq edən şiə mollaları ölkənizi öz təsir zonası hesab edir, ölkənizə qarşı narkotik ticarəti təşkil etməkdən agent şəbəkəsi yaratmağa və dini ekstremizmi təşviq etməyə qədər fəaldırlar, lakin effektiv cavab üçün real vasitələr olmadan rəsmi Bakı bunu vurğulamamağa çalışırdı. Sizcə, Azərbaycan hakimiyyətinin Rusiya sülhməramlılarının məsuliyyət zonasında Qarabağ ərazisinə İranın qanunsuz daşımalarından xəbəri yox idi? Çox yaxşı bilirdilər və hətta bu yayın əvvəlində müvafiq fotoşəkillər yayımlayaraq, media vasitəsi ilə buna diqqət çəkdilər. O zaman bu, gərginliyə səbəb olmadı? Təbii ki, oldu, amma yenə də deyirəm, o qədər parlaq şəkildə vurğulamadılar ki, vəziyyətdəki köməksizliklərini göstərməsinlər.
İndi Azərbaycan, əvvəllər yerli yolları özlərinin hesab edən Qarabağ ərazisində mövcud olan İran yol daşıyıcılarının “bespredel”inə cavab verməyin əsl və qanuni yoluna sahibdir. Məlum oldu ki, Qarabağda erməni işğalçı orqanları tərəfindən uzun illər təşəbbüs göstərilmiş və dəstəklənən İran qaçaqmalçıları üçün köhnə qaydalar məhv edildi və indi biz sivil dünyanın qanunlarına uyğun yaşamalıyıq. Azərbaycan artıq beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlər daxilində öz suverenliyini bərpa edir və bu, tamamilə qanuni və zəruri bir prosesdir, onu geri qaytarmaq mümkün deyil. Bəli, İranın nəqliyyat kriminalı ilk dəfə özü üçün ciddi problemlərlə üzləşdi. Amma bu, dövlətlərarası münasibətlərin kəskinləşməsi deyil, yalnız asayişin və qayda-qanunun bərpasıdır. Bu mövzuda iki fikir ola bilməz və rəsmi Tehran bunu yaxşı bilir.
Buna görə də, gəlin hər şeyi öz adı ilə çağıraq: hazırda Gorus-Qafan magistral yolundakı Azərbaycan postları ətrafında baş verənlər Azərbaycan-İran münasibətlərinin kəskinləşməsi deyil, Azərbaycanın öz suverenliyini bərpa etməsi ətrafında mənfəətlərini itirən İran yol daşıyıcıları tərəfindən ödənilmiş informasiya isterikasıdır. Başqa heç nə! İki və ya üç həftə keçəcək və hər şey sakitləşəcək, hamı oyunun yeni qaydalarını qəbul edəcək və bunun nəticəsində kimsə iflas edərsə, digərləri mütləq onun yerinə gələcəklər, çünki beynəlxalq avtomobil daşımalarında hər hansı bir boşluq çox tez doldurulur.
- Moskva ilə münasibətlərimizdə hər şeyin qaydasında olduğunu da düşünə bilmərik. Məsələn, Kosobokovun təyinatı... Bu adamın təyinatı bizə nə deyir? Sülhməramlıların zonasında vəziyyət necə inkişaf edəcək?
- General Kosobokovun niyə Azərbaycan mətbuatını və blogosferini qıcıqlandırdığını bilmirəm, amma onun təyinatına reaksiya artıq çox əsəbi və birmənalıdır. Sanki bu kampaniya sifarişlə edilir. Anlayıram ki, onun tərcümeyi-halında qıcıqlandırıcı bir amil - Abxaziyada Qudautadakı Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin komandanı ilə əlaqəli xidmət karyerasının bir epizodudur. Hətta azərbaycanlı müəlliflərdən birinin Rusiyanın Qarabağı "abxazlaşdırmaq" niyyəti ilə bağlı bir yazısını da oxudum. Bu məsələni belə bir müstəvidə nəzərdən keçirsək, mənim anlayışımda bundan artıq axmaqlıq düşünmək mümkün deyil.
Abxaziya və Qarabağ bir-birinə o mənada çox bənzəyir ki, Rusiyadan bütün dəstəyə baxmayaraq, yerli millətçilər 30 ildir öz dövlətçiliyini və özünü təmin edən iqtisadiyyatı yarada bilməyib, klan və ya klan səviyyəsinə düşüblər. Oliqarxik münasibətlər əsasında nə qədər qurmaq olar - nizamlı bir dövlət sadəcə mümkün deyil. Deməli, tam iqtisadi tənəzzüldən əvvəl Qarabağ işğal illərində ermənilərin özləri tərəfindən "abxazlaşdırılmışdı" və bunun üçün general Kosobokovu və ya ondan əvvəlki general Muradovu günahlandırmağa ehtiyac yoxdur.
Onlar sadəcə siyasi və iqtisadi cəhətdən tamamilə tənəzzülə uğramış bölgələrdə rus sülhməramlılarına komandanlıq edirlər, çünki burada yalnız silahlı əl bir növ sabitliyi və asayişi qoruya bilər. Ancaq bu, heç də özünü idarəetmə şəklində siyasi institutun ən azı butaforiyasını təşkil etməyin mümkün olduğu anlamına gəlmir - hamısı küləyin ilk əsməsi nəticəsində uçacaq kartlardan düzəldilən ev kimi çox saxta görünəcək.
Əlbəttə ki, Azərbaycan cəmiyyətinin müəyyən bir hissəsində Qarabağın erməni işğalının rus işğalı ilə əvəz olunacağı qorxusu var və bu qorxular xüsusilə sosial şəbəkələrdə çox şişirdilir, amma bunun kifayət qədər əsaslara malik olduğunu düşünmürəm. SSRİ-nin Cənubi Qafqazda hər hansı bir şəkildə canlandırılmasının artıq mümkün olmadığı aydındır, dünya bu bölgədəki siyasi tənzimləmə formasından xeyli irəli getdi, bu da əlçatmaz oldu, buna görə də general Kosobokovun təyinatı haqqında bu qədər kəskin düşünməməyi kəskin şəkildə tövsiyə edərdim. Amma bunu etməyəcəyəm, çünki Azərbaycan ictimai şüuru özündə bu natamamlıq kompleksini aradan qaldırmaq üçün "özünü qorxutma" dövrünü keçməlidir.
- Ermənistan bu gün KTMT-yə sədrliyi öz üzərinə götürdü. Sizcə, bu, Ermənistanla vəziyyətimizə necə təsir edəcək? İrəvanın bu sədrlikdən öz məqsədləri üçün istifadə etmək cəhdi nə dərəcədə təsirli olacaq?
- Şübhəsiz ki, Ermənistan rəhbərliyi ötən payız Azərbaycandan hərbi məğlubiyyətdən sonra öz ölkəsini birtəhər bərpa etmək üçün bütün imkanlardan, hətta ən minimal, xəyal kimi görünən imkanlardan da istifadə edəcək. Və KTMT-dəki sədrlik, əlbəttə ki, bunun üçün ən azından sırf siyasi məqsədlər naminə fəal şəkildə istifadə olunacaq. Amma eyni zamanda, başa düşmək lazımdır ki, KTMT bu gün ən azı üç il əvvəl olduğu kimi deyil.
Ermənistan ağır hərbi məğlubiyyətlə çökdü, Belarus və Qırğızıstan dərin və daimi daxili siyasi böhran içərisindədir, Qazaxıstan getdikcə daha çox özünü təcrid edir. Odur ki, rəsmi İrəvanın bu gün rəhbərlik edəcəyi heç kim yoxdur. Bəlkə də yalnız Rusiya üzərində edə bilər, amma Kreml çətin ki, buna icazə versin.
Buna görə də rəsmi İrəvanın bu səssiz şəkildə deqradasiya edən hərbi-siyasi quruluşa sədrlikdən əldə edə biləcəyində xüsusi bir perspektiv və ya fayda görmürəm. Ordusu üçün yeni silahlar almaq məsələsindən gedəcəksə söhbət, KTMT-yə sədrlik edib-etməməsindən asılı olmayaraq, hər halda Rusiyadan bu silahları alacaq. Qazanxananın borusuna dırmaşaraq, özünü kral elan edə bilərsən, amma bundan sonra sən kral deyil, dəli sayılacaqsan. İndi İrəvanın qarşısında duran məhz bu perspektivdir - yaxşı, tutaq ki, indi KTMT-nin sədri oldu, nə olsun ki?!