Hüquq müdafiəçisi: “Məhkumun cəzasını həbsxana rəhbərliyi deyil, məhkəmə azalda bilər”
Həbsxana təkcə cəza deyil, həm də islah ərazisidir. Birincisinin öhdəsindən gəlir, amma ikincisi ilə hər şey daha çətindir. Həbsxanadan çətinliklə çıxan insan tez-tez köhnə əməllərini təkrarlayır. Səbəblər fərqlidir - bəziləri ümidsizliyə qapılırlar, digərləri başqa cür yaşaya bilmədiklərinə görə bu yola qayıdırlar.
Məhkumların tərbiyələndirilməsinin təsirli vasitələrindən biri də əməkdir. Ancaq bu kateqoriyanı faydalı fəaliyyətlərə cəlb etmək üçün bəzi fikirlər xüsusilə orijinaldır.
Bugünlərdə Ukraynada Ali Radanın deputatı Sergey Qrivko layihə təklif edib ki, ona əsasən, ukraynalı məhbuslar enerji istehsal edən veloqurğular vasitəsilə elektrik enerjisi istehsal etsələr, həbsxanada qalma müddətlərini azalda biləcəklər. Bu üsuldan istifadə etməklə məhbuslar cəza müddətini ildə 30 gün azalda biləcəklər. Bundan əlavə, digər vətəndaşlara ölkənin enerji sistemində boşluqları doldurmağın başqa yollarının da olduğunu nümayiş etdirmək mümkün olacaq.
Ola bilsin ki, gələcəkdə idman zallarında da belə velosiped generatorları peyda olsun. Qanun layihəsi artıq Radaya təqdim olunub və müəllif bunu konseptual və yaradıcı hesab edir. Çoxları isə tamamilə fərqli fikirdədirlər.
Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov mövzuya dair AYNA-ya deyib ki, məhkumların elektrik enerjisi istehsal etməsi daha çox zarafat kimi görünür: “Yaxşı, onlar nə qədər enerji istehsal edəcəklər? Velosipeddə olan bir dinamik 1 vatt gücündə kiçik bir lampanı işıqlandıra bilər, 50 min məhbus saatda 50 kVt elektrik enerjisi istehsal edəcək - kilovatın dəyərinə vurun və yalnız bir neçə min manata çıxacaq. Ancaq belə bir elektrik stansiyası ölkəni avarçəkən qulları olan bir ölkə kimi tanıdacaq”.
“Başqa bir şey - oxşar faydalı ideyaların olmasıdır. Məsələn, insan televizora baxarkən hərəkətsizdir. Amma sevdiyi seriala əzələlərinin güncü ilə işləyən elektrik generator vasitəsi ilə baxırsa, o zaman vaxt itirmir, pedalları fırladır, əzələlərini, oynaqlarını məşq etdirir. Həbsxanada fiziki fəaliyyət o qədər vacibdir ki, bir saatlıq gəzintiyə çıxmamağı töhmətlə cəzalandırmaq kimi qəbul etmək və şəxsi işinə qoymaq olar”, - deyə həmsöhbətimiz bildirib.
Zeynalovun sözlərinə görə, ölkəmizdə yaxşı davranış üçün şərti vaxtından əvvəl azadlığa buraxılma praktikasından səmərəli istifadə olunur: “Burada təhlükəsizlik amili kimi məhkumun şərti cəza müddəti bitməmiş hansısa cinayət törətdiyi təqdirdə onu həbsxanaya qaytarmaq imkanıdır. Amma azadlıqdan məhrum etmənin ümumi müddəti yalnız məhkəmə tərəfindən və yalnız qanuni əsaslarla dəyişdirilə bilər. Yəni istənilən halda cəzanı cəzaçəkmə müəssisəsinin müdiriyyəti deyil, məhkəmə azaldacaq və məhkumun şəxsiyyətinə həbsxana rəhbərliyindən fərqli baxış ola bilər. Düzdür, Stalinin dövründə sözdə planı normadan artıq yerinə yetirməyə görə faktiki olaraq həbs müddətləri azaldılma parkatikası olub. Amma indi bu təcrübə şərti azadlığa buraxılma ilə əvəzlənib”.
Hüquq müdafiəçisi Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının məcburi əməyi qadağan edən 4-cü maddəsini xatırladıb: “Hansı ki, onu köləliyə bərabərləşdirir. Lakin əmək məhkəmənin qanun əsasında təyin etdiyi cəzanın bir hissəsidirsə, məcburi olsa da, köləlik hesab edilmir. Onlar könüllü olaraq yalnız təsərrüfat işlərində işləyirlər (koloniya və ya həbsxanada məhbusların ümumi sayının 10%-dən çoxu deyil). İstehsalat sahəsində iş məcburi xarakter daşıyır. Amma koloniyalarda onların demək olar ki, heç biri qalmayıb, ona görə də iş azdır, indi bu, məcburiyyətdən daha çox imtiyazdır. İş üçün onlara maaş verirlər, bunun üçün əmək haqqının bütün qaydaları tətbiq olunur, məsələn, minimum məbləğ, mükafatlar, vergilər və s. Lakin işçilərin maaşının təxminən yarısı koloniya büdcəsinə tutulur (ərzaq, təhlükəsizlik, kommunal xidmətlər üçün xərclər və s.). İş staj əsasında aparılır. Pensiya yaşına çatmış məhkumlar əməyə yalnız onların razılığı ilə cəlb olunurlar”.
“Hazırda məhkumlar bir neçə əmək növünə cəlb olunurlar. Buraya öz həbsxanasının iqtisadi təminatı üzrə işlər, istehsalatda işləmək, fərdi əmək (sənət) daxildir. İşin özü həbs müddətini qısaltmır, əksinə xüsusiyyətləri yaxşılaşdırır, bunun nəticəsində müxtəlif azadlıqdan məhrum etmə rejimlərində məhkəmə məhkumu müddətin yarısından dörddə üçünə qədər çəkdikdən sonra şərti olaraq azad edə bilər. Hətta ömürlük həbs cəzası olsa belə, yaxşı stajı olan məhbus cəzasının 25 ilini çəkdikdən sonra nəzəri cəhətdən azad oluna bilərdi. Amma bu, dəmir barmaqlıqlar arxasında qazandığı stajdan asılı olaraq mexaniki proses deyil, hakimin qərarı ilə baş verir. Məsələn, mən 30 ildən çox cəza çəkən, yaxşı səciyyələnən, həbsxana qaydalarını pozmayan, lakin hələ də şərti azadlığa buraxılmayan ömürlük məhkum tanıyıram. Məhkəmənin rəyi belədir”, - deyə mütəxəssis vurğulayıb.
Onun qənaətincə, məhkumları daha çoxşaxəli və aşkar ictimai faydalı işə cəlb etmək lazımdır: “Məsələn, bir kənddən olan bir adam bağlı fermada işləyirsə, bu, pedal çevirməkdən, daşları çəkiclə əzməkdən və s. zehni narahat edən işdən daha faydalı və gəlirli olar. Amma təəssüflər olsun ki, ölkəmiz hətta ət, süd məhsulları, balıq, tərəvəz kimi ənənəvi kənd təsərrüfatı məhsullarını belə, idxal etməyə məcbur olsa da, məhbusları anladıqları, bacardıqları bu işə cəlb etmək istəmirlər”.