Nitroselülozun tədarükündə gizli məqamlar və ya Türkiyə və Çin şirkətlərinin rolu
Sanksiyalara baxmayaraq, müharibə başlayandan Rusiya hərbi barıt və partlayıcı maddələrin əsas komponenti olan nitroselülozun idxalını böyük ölçüdə artırıb. “The Moscow Times”ın təhlil etdiyi gömrük məlumatlarına əsasən, əsas təchizatçılar Türkiyə və Çin şirkətləridir. MDB ölkələrindən alınan və emal olunaraq nitroselüloza çevrilə bilən pambıq sellülozunu nəzərə alsaq, son bir ildə Rusiya təxminən yeddi yüz min artilleriya mərmisi üçün doldurma istehsal edə bilib.
Rusiya hərbçiləri arasında mərmi çatışmazlığı ilə bağlı ilk səs-küylü xəbərlər Ukraynada müharibənin başlamasından təxminən bir il sonra ortaya çıxdı. 2023-cü ilin mayında “Vaqner” muzdlu hərbi şirkətinin rəhbəri Yevgeni Priqojin meme çevrilən muzdluların cəsədləri fonunda video mesaj yazdı: "Şoyqu, Gerasimov, əclaflar, sursat haradadır?".
Sursat çatışmazlığını Rusiyanın Şimali Koreya və İrandan mərmi almağa başlaması da sübut edir. “Bloomberg”in məlumatına görə, təkcə Şimali Koreyadan bir milyona yaxın mərmi idxal edilib. “Rostec”in rəhbəri Sergey Çemezov bir il əvvəl mərmi qıtlığı haqqında danışmağı "cəfəngiyyat" adlandırdı və jurnalistlərə dedi ki, müəssisələr üç növbədə döyüş sursatı istehsal edir.
Hərbi ekspert Pavel Luzin isə əmindir ki, Rusiya ordusunda sursat çatışmazlığı var ki, bu da aktiv döyüş əməliyyatlarının aparılmasına mane olur. Əgər müharibənin əvvəlində Rusiya Ukraynaya hər gün təxminən 60 min mərmi atırdısa, “The Wall Street Journal”ın hesablamalarına görə, 2024-cü ilin yanvarında cəmi 10 minə yaxın mərmi ata bildi. Və hətta üç növbədə işləyən Rusiya hərbi-sənaye kompleksi ilk növbədə barıt və partlayıcı maddələr çatışmazlığı səbəbindən kifayət qədər sayda mərmi istehsal edə bilmir.
Müharibədən əvvəl Rusiya barıt idxal edirdi: 2021-ci ildə - 395 ton, 2022-ci ildə - 274 ton. 2022-ci ildə barıtın əsas tədarükçüləri Çin (191 ton) və Fransa (21 ton), ən böyük idxalçısı isə ov patronlarının istehsalı üzrə ixtisaslaşan Barnaul Patron Zavodu (267 ton) olub.
Müharibənin başlaması ilə Rusiyaya barıt idxalı dayandırıldı və 2022-ci ilin yayında rus ovçuları qiymətlərin qalxmasından və hətta qıtlıqdan şikayət etməyə başladılar. Məsələn, iki il ərzində “İrbis” markalı barıt 11 dəfə bahalaşaraq kq-ı 6560 rubla, “Sokol” 2 dəfə, 800 rubla qədər bahalaşıb.
Hətta Çindən “toz embarqosu” və sursat istehsalını artırmaq ehtiyacı ilə üzləşən Rusiya partlayıcı maddələrin yerli istehsalını artırmağa çalışdı, lakin idxal olmadan edə bilməyəcəyi ortaya çıxdı.
Əksər növ barıt və partlayıcı maddələrin istehsalı üçün ən vacib komponent nitroselülozdur. Artilleriya döyüş sursatlarının doldurulması üçün istifadə olunan tüstüsüz tozun ümumi çəkisinin təxminən 60 faizini təşkil edir.
SSRİ-də özbək pambığına əsaslanan güclü, tam dövrəli nitroselüloz istehsalı var idi. Ümumi həcmlər haqqında dəqiq məlumat yoxdur, lakin məlumdur ki, Aleksinsky Kimya Zavodu təkcə 1970-ci illərdə istehsalın zirvəsində ildə 10 min ton nitroselüloz istehsal edirdi ki, bu da 2023-cü ildə bütün Rusiya idxalından 2 dəfə çoxdur.
Rusiya barıt kimi nitroselülozu da müharibədən əvvəl idxal edirdi. Müharibədən əvvəlki 2021-ci ildə əsas tədarükçülər İsveçrə (214 ton), Tayland (70 ton) və Avstriya (42 ton) idi. Hər halda, Rusiyada kommersiya şirkətləri üçün mövcud olan xarici iqtisadi fəaliyyət məlumat bazasından belə qeyd olunub.
2022-ci ilin aprelində növbəti sanksiyalar paketi çərçivəsində Avropa İttifaqı Rusiya Federasiyasına nitroselülozun tədarükünə qadağa qoydu, amma bu da Moskvaya onları uğurla artırmağa mane olmadı. 2022-ci ildə idxalçılar 2 min tondan çox nitroselüloz idxal ediblər ki, bu da müharibədən əvvəlkindən 5,5 dəfə çoxdur. 2023-cü ildə alışlar iki dəfə artaraq 4 min tona çatıb. Beləliklə, 2023-cü ildə nitroselülozun idxalı müharibədən əvvəlki 2021-ci ilə nisbətən 11 dəfə artıb.
Müharibə başlayandan Rusiyaya nitroselülozun əsas tədarükçüləri Türkiyə və Çin şirkətləri olub. Tədarükün demək olar ki, yarısı Türkiyə, üçdə biri Çinin payına düşür.
Türkiyənin əsas təchizatçısı “NOY IC VE DIC TICARET LTD STI” şirkəti 2018-ci ildən mövcuddur, kimya ticarəti ilə məşğuldur. Lakin 2022-ci ilə qədər Rusiyaya heç bir mal tədarük etməyib. 2023-də isə 56 tədarük həyata keçirib. 2023-cü ildə 11 tədarük həyata keçirən digər türk şirkəti “SLD LOJISTIK IC VE DIS TICARET LIMITED SIRKETİ”dir. Şirkət müxtəlif məhsulların beynəlxalq daşınması ilə məşğul olur: kimyəvi maddələrdən gübrəyə qədər.
2023-cü ildə Rusiya şirkətləri Türkiyədən 1,8 min tondan çox nitroselüloz idxal edib. Xarici iqtisadi fəaliyyətin təhlil edilmiş məlumat bazasının formalaşdırıldığı gömrük bəyannamələrində tədarük olunan nitroselülozun 27 faizinin Taylandda, 6 faizinin isə Almaniyada istehsal olunduğu göstərilib. Nitroselülozun qalan hissəsinin Türkiyənin özündə istehsal olunduğu iddia edilir. BMT-nin “Comtrade” statistik xidmətinin məlumatına görə, Türkiyə Asiya ölkələrindən və Avropa İttifaqından aktiv şəkildə nitroselüloz idxal edir. Xüsusilə, 2022-ci ildə Türkiyə nitroselülozun demək olar ki, 70 faizini Aİ ölkələrindən (Almaniya, Çexiya, İtaliya, İspaniya) idxal edib. Nitroselüloz ticarət axınları göstərir ki, Türkiyə ixrac etdiyindən əhəmiyyətli dərəcədə daha çox nitroselüloz idxal edir. Ona görə də çox güman ki, Türkiyənin bütün nitroselüloz ixracı Aİ və Asiyadan olan məhsulların təkrar satışıdır.
Türkiyə daha əvvəl hərbi sənaye kompleksində istifadə oluna bilən malları Rusiyaya ötürməkdə ittiham olunub. Belə ki, ötən ilin noyabrında “Financial Times” jurnalı jurnalistlərin Türkiyənin Rusiyaya ikili təyinatlı malların, xüsusən də elektronikanın tədarükü üçün əsas “ötürmə bazalarından” biri olduğunu bildirən araşdırmanın nəticələrini dərc edib.
Rusiyaya nitroselülozun əsas Çin tədarükçüsü “HENGSHUI HESHUO CELLULOSE CO., LTD” (11 təchizat) şirkətidir. 2006-cı ildən fəaliyyət göstərir və bütün Çinə tədarük etdiyi nitroselüloz istehsal edir. Gömrük məlumat bazasına görə, şirkət 2022-ci ilə qədər Rusiyaya heç nə idxal etməyib.
Üçüncü ölkələr vasitəsilə çatdırılma qiymətə təsir etməyə bilməzdi. Gömrük məlumat bazasına görə, 2021-ci ildə Rusiyada bir kiloqram nitroselülozun qiyməti təxminən 2,9 dollar, 2023-cü ildə isə artıq 4 dolları ötüb.
Rusiya tərəfində nitroselülozun əsas alıcıları kimyəvi məhsulların distribyutorlarıdır. Bütün idxalın təxminən yarısını ölkəyə gətirirdilər. Eyni zamanda, hazırda Rusiyaya nitroselüloz idxal edən şirkətlərin demək olar ki, 90 faizi 2022-ci ilin fevralından əvvəl bunu etməyib. Bu şirkətlərin çoxunun veb-saytları və ya digər kommersiya fəaliyyəti izləri yoxdur.
Nitroselüloz ikili təyinatlı məhsuldur, xüsusən də maddə boya və lak istehsalında istifadə olunur. Bununla belə, Rusiya boya və lak sənayesi açıq şəkildə çətin dövrlərdən keçir: “Rosstat”ın məlumatına görə, 2022-ci ildə boya və lak istehsalı 3,4 faiz azalıb. 2023-cü ilin yanvar-noyabr aylarında məhsul istehsalı 10,5 faiz artıb ki, bu da nitroselüloz idxalının dəfələrlə artımını izah etmir. Boya və laklar istehsal edən “Beta Silikon” şirkətinin baş direktoru “Business Secrets” jurnalına müsahibəsində açıq şəkildə demişdi ki, hazırda Rusiyada pulsuz xammal yoxdur, çünki hər şey “müdafiə sənayesinə gedir”.
Bəzi nitroselüloz idxalçıları hərbi sənaye kompleksi ilə əlaqələrini gizlətmirlər. Beləliklə, “NEO CHEMICAL” MMC Nijni Novqorod partlayıcı istehsalçısı zavodunun tədarükçüsü idi. 2017-ci ildə şirkət Solikamsk barıt istehsalçısı Ural şirkətinin sifarişlərini yerinə yetirdi. 2023-cü ildə “NEO CHEMICAL” MMC hərbi maşın istehsalçısı Kamensk-Ural tökmə zavodu ilə əməkdaşlığa görə Ukraynadan sanksiyalara məruz qalan Sankt-Peterburq Federal Dövlət Unitar Müəssisəsi “SKTB Texnolog”u xammalla təmin edib.
Nitroselülozun digər əsas idxalçısı “AMS GROUP” MMC də 2018-ci ildə Solikamsk Ural toz zavodunu kimyəvi xammalla təmin etmişdir. Bütövlükdə şirkət partlayıcı zavodlarla əlaqəsini indi də gizlətmir. Beləliklə, onun saytında Kazan Dövlət Hökumət Toz Zavodu FKP və Solikamsk Ural Zavodu ASC-nin onun daimi tərəfdaşları arasında olduğu bildirilir.
2023-cü ildə nitroselülozun tədarükünə başlayan “ELECTRADE-M” MMC əvvəllər “Elektron Kompüter Avadanlıqları üzrə Elmi-Tədqiqat Mərkəzi” ASC-nin, “Oktyabr” İstehsalat Birliyi Dövlət Unitar Müəssisəsinin, “Krasnoe Znamya” Zavodu” PSC-nin tədarükçüsü olub. Bunlar müdafiə sənayesi ilə bağlıdır. Onun təsisçisi Yuri Afanasyeviç Kovalev Ukraynanın sanksiya siyahısına daxil edilib.
Pambıq pulpasından nitroselüloz istehsalı üçün Rusiyanın öz imkanları çox təvazökardır. 2023-cü ildə Rusiya 6,2 min ton pambıq sellülozu idxal edib. Əsas tədarükçülər Özbəkistan və Qazaxıstandır. Bu, 2022-ci illə müqayisədə 2 dəfə, münaqişədən əvvəlki 2021-ci illə müqayisədə isə 14 dəfə çoxdur. Orta Asiya ölkələrindən idxal olunan sellülozun demək olar ki, bütün həcmi vasitəçilər vasitəsilə hərbi sənaye kompleksi müəssisələrinə göndərilir.
Dövlət satınalmaları portalının məlumatlarına görə, 2022-ci ildə öz nitroselülozunun istehsalını artırmaq üçün bir neçə hərbi-sənaye kompleksi müəssisələrinin yenidən qurulması və modernləşdirilməsinə başlanılıb. 2022 və 2023-cü illərdə Kazan Pudra Zavodu, həmçinin Tambov Pudra Zavodu və Aleksinski Kimya Zavodu sınaq xidmətləri satın aldı - mühəndis tədqiqatlarının aparılması və gələcək istehsalın layihələndirilməsi üçün. Sənədlərdə "nitroselüloz istehsalının artırılması" haqqında danışılır. İndiyədək dizayna cəmi 43 milyon rubl xərclənib, istehsalın başlanması tarixləri sənədlərdə göstərilmir.
Barıt istehsalına dair arayışlardan belə çıxır ki, pambıq selülozundan nitroselülozun məhsuldarlığı təxminən 90 faiz təşkil edir və hazır barıtda nitroselülozun kütləsi barıtın ümumi çəkisinin 60 faizinə çatır. Belə ki, 2023-cü ildə idxal olunan 4 min ton nitroselülozadan 6,6 min tondan çox barıt, 6 min tona yaxın xaricdən gətirilən pambıq sellülozadan 5 min tona yaxın nitroselüloza və 8 min tona yaxın barıt istehsal oluna bilər. Təxminən 20 kiloqramlıq artilleriya mərmisinin yükləmə kütləsinə əsaslanaraq, Rusiya hərbi sənaye kompleksinin potensial istehsal gücünü ildə 700 min mərmi səviyyəsində qiymətləndirə bilərik.