Serik Belgibay: “Türk dövlətləri üçün Azərbaycanın uğuru qaranlıq fonda parlaq işıq kimi görünür”
Qazaxıstanlı politoloq Serik Belgibay AYNA-ya müsahibəsində regionda və dünyada baş verən proseslər, türk dövlətlərinin münasibətləri və digər mövzulardan danışıb. Beləliklə:
- 2024-cü ilin fevralında Azərbaycanda növbədənkənar prezident seçkiləri keçiriləcək. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?
- Qazaxıstanın bütün türk dövlətləri ilə münasibətləri yaxşıdır. Bu, həm rəsmi mövqedir, həm də sadə vətəndaşların münasibətidir. Amma Azərbaycan və onun Prezidenti son vaxtlar xüsusi yer tutur. Əhalinin belə münasibətinə təbii ki, Qarabağın işğaldan azad edilməsi böyük təsir göstərib.
Bir tərəfdən insanlar qardaş xalqa görə sadəcə sevinirlər. Digər tərəfdən, başqa bir səbəb də var. Son illər türk dövlətləri, xüsusən də Orta Asiyada böhran yaşayır. Əhəmiyyətli iqtisadi və siyasi problemlər var. Bu, vətəndaşların real gəlirlərinin azalmasıdır. Bu, bir sıra siyasi böhranlardır. Məsələn, 2022-ci ilin yanvarında Qazaxıstanda və 2022-ci ilin yayında Özbəkistanda baş verən hadisələr. Elə həmin il, xüsusən də türk ölkəsi olmasa da, bölgəmizin tərkib hissəsi olan Tacikistanda kütləvi etirazlar baş verdi. Daha sonra, 2022-ci ildə Qırğızıstanla Tacikistan arasında genişmiqyaslı sərhəd münaqişəsi baş verdi. Bütün bunlar regionda dərin və ciddi problemlərin göstəricisidir.
Bundan başqa, Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi və Qərblə kəskin qarşıdurmaya başlaması region ölkələrini çətin vəziyyətə salıb. Müharibə bir sıra ölkələr üçün iqtisadi problemlər yaradır. Məsələn, Rusiyadan əmək miqrantlarından vəsait axını azalır, ümumiyyətlə, Rusiyada qazanc perspektivləri narahatlıq yaratmağa başlayır. Rusiyanın ölkələri daha sıx ittifaqa gətirmək üçün təzyiq göstərəcəyi qorxusu daha da önəmlidir. Beləliklə, region ölkələri təhlükəsizliklə bağlı böyük narahatlıq keçirir: iqtisadi, siyasi, xarici siyasət və hətta hərbi.
Belə bir vəziyyətdə, başa düşdüyünüz kimi, Azərbaycanın uğuru qaranlıq fonda parlaq işıq kimi görünür. İnsanlar ilk növbədə Azərbaycanın iqtisadi və siyasi sabitliyini görürlər. İkincisi, region ölkələrinin cəmiyyətləri Azərbaycanın müstəqilliyini öz problemlərini həll etməkdə və özünü qorumaq qabiliyyətində görür. Üçüncüsü, insanlar iki qardaş ölkənin - Azərbaycan və Türkiyənin uğurlu müttəfiqliyini görürlər ki, bu da türk birliyi ideyalarının reallığını göstərir.
Ona görə də Qarabağ işğaldan azad ediləndən sonra həm Azərbaycanın, həm də onun Prezidentinin imici region ölkələrində çox artdı. Əgər əvvəllər Cənubi Qafqazın prinsipcə qardaş, lakin uzaq ölkəsi idisə, indi o, artıq bu çətin günlərdə bir növ türk uğurunun simvoludur. Prezident seçkilərinə gəlincə, təbii ki, qalib artıq bəllidir. Ümumiyyətlə, insanlar “İlham Əliyevi dəstəkləyirsinizmi?” sualına cavab verəcəklər.
- Sizcə, Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) 2024-cü il üçün hədəfləri nədən ibarət olacaq? TDT ölkələrində güclü əməkdaşlıq üçün hazırda nə çatışmır?
- Nəinki türkçü təşkilatlar, hətta Orta Asiya regionunda inteqrasiya cəhdləri hələ də ciddi nəticə verməyib. Hamısı ümumi sözlər və ifadələrdir. Hər hansı irəliləyişdən danışmaq hələ tezdir. Biz real yüksək əməkdaşlıq səviyyəsini yalnız Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı münasibətlərdə görürük. Və 2024-cü ildə bu baxımdan çox şey dəyişməyəcək.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, TDT sammitlərində qarşıya qoyulan məqsədləri ümumiyyətlə həyata keçirmək çətindir. Məsələn, 2022-ci ildə ilk TDT sammiti Səmərqənddə keçirilib. Onun bəyannaməsinə görə, 2026-2028-ci illərdə mallar, investisiyalar, əmək və xidmətlər üçün ümumi bazarın formalaşdırılması planlaşdırılır. Türk ölkələrinin hazırkı vəziyyətini və əlaqələrin səviyyəsini nəzərə alsaq, bu, real deyil.
Bunun üçün bir sıra ciddi maneələr var. Əsas olanlar əksər türk ölkələrinin iqtisadiyyatının özəllikləri, eləcə də bir-birinə yaxınlığıdır. Bu ölkələrin, Türkiyə istisna olmaqla, kifayət qədər oxşar iqtisadi strukturları var. Bütün hallarda xammal büdcənin doldurulmasının mühüm mənbəyidir. Məsələn, Özbəkistanın mal ixracının 60%-dən çoxunu xammal (qızıl, təbii qaz, əlvan metallar, pambıq lifi və s.) təşkil edir. Qazaxıstan və Azərbaycanla bağlı vəziyyət aydındır. Qırğızıstan və Tacikistan da valyuta gəlirlərinin mühüm payı üçün faydalı qazıntıların işlənməsinə böyük etibar edir.
Sonra bir sıra qonşuların iqtisadiyyatı da miqrant əməkdən əldə edilən gəlirdən asılıdır. Özbəkistanda əmək miqrantlarının pul köçürmələri ÜDM-in təxminən 10%-ni təşkil edir. Tacikistanda miqrantların pul köçürmələri ÜDM-in 1/3-dən çoxunu təşkil edir və bəzi illərdə (2008-ci il böhranından əvvəl) bu rəqəm hətta yarıya çatırdı. Qırğızıstanda miqrant işçilərin pul köçürmələri ÜDM-in təxminən 30%-ni təşkil edir (Dünya Bankının məlumatları). Bu ölkələrin iqtisadiyyatlarının qalan hissəsi əsasən xidmət və ticarət sektorları və kənd təsərrüfatıdır. Ticarət tez-tez Çin mallarının təkrar satışını əhatə edir.
Nəticədə ölkələr arasında iqtisadi əlaqələr minimaldır. Bu, məsələn, elektrik və qazın, buğdanın və bəzi digər minimum malların alınmasıdır. Beləliklə, əsas gəlir xammal ixracından və işçi qüvvəsinin ixracından əldə edilir. Və onlar ümumiyyətlə, yalnız xammalın qiymət vəziyyətindən, onların ixrac marşrutlarından və Rusiyanın əmək bazarından asılıdır. Müvafiq olaraq, bu iqtisadiyyatlar bir-birindən demək olar ki, tamamilə təcrid olunublar. Onların praktiki olaraq qonşulara ehtiyacı yoxdur. İqtisadiyyatların belə strukturu ilə iqtisadi inteqrasiyanın perspektivlərindən danışmaq təbii ki, son dərəcə çətindir.
Bununla belə, qeyd edək ki, Mərkəzi Asiya regionu ölkələri əsas xammal ixracında Rusiya və Çindən asılıdır. Bu iki ölkə ya Çin kimi böyük alıcıdır, ya da Rusiya kimi tranzit yolları onlardan keçir. Məsələn, Qazaxıstan öz neftinin 90%-dən çoxunu Rusiyadan keçən boru kəmərləri ilə daşıyır. Rusiyada işçi qüvvəsi də pul qazanır.
Türk inteqrasiyasını irəli aparmaq üçün aşağıdakılar lazımdır:
Birincisi, ölkələrin iqtisadiyyatı xammal və işçi qüvvəsinin ixracından daha az asılı olmalı, bir-biri ilə daha çox bağlı olmalıdır.
İkincisi, Orta Asiya və Qafqazın türk dövlətlərinin dünyaya alternativ çıxışları olmalıdır, halbuki indi onların dünyaya çıxışı əsasən Rusiyadır.
- TDT kimi dünya səhnəsində belə bir oyunçunun güclənməsi Rusiya və Çin üçün sərfəlidirmi?
- Belə bir ittifaq həqiqətən yaranmağa başlasa, təbii ki, ilk növbədə Rusiyanın müqavimətinə səbəb olacaqdı. Hələ indiki mərhələdə türklərin birləşməsi söhbəti Rusiyada əsəbi reaksiya doğurur. Moskva bölgəni yalnız öz kommunikasiya xətləri çərçivəsində görür. Məsələn, İran vasitəsilə Şimal-Cənub layihəsi fəal şəkildə irəli sürülür - bu, bahalı və uzun marşrutdur. Çin özünün “Bir kəmər, bir yol” layihəsini irəli sürür. Bu layihələrin hər ikisində regionun türk dövlətləri Rusiya, Çin və onların müttəfiqi İrandan asılıdır. Başqa variantlar təklif edilmir. Transxəzər marşrutu bu ölkələr tərəfindən mənfi qarşılanır. Əfqanıstan marşrutu bağlanıb.
Bu gün türk dünyasının Orta Asiya hissəsi faktiki olaraq Rusiya ilə Çin arasında kilidlənib. Rabitə məsələlərində bu məsələ aydın görünür. Ölkələrin və regionların müstəqilliyi üçün kommunikasiyalar və dünyaya çıxış çox vacibdir. Rusiya bir vaxtlar Bakı-Ceyhan neft kəmərinin tikintisinin qəti əleyhinə idi. Azərbaycan neftini Rusiya vasitəsilə ixrac etsəydi, indi hansı vəziyyətdə olardı? Bəs Qazaxıstan o zaman Bakı-Ceyhan layihəsinə qoşulsaydı, indi hansı mövqedə olardı? Xatırladaq ki, ötən il Moskva müxtəlif səbəblərdən Qazaxıstan neftinin Novorossiyskə daşınmasını 4 dəfə dayandırmışdı.
Əsl türk dövlətləri birliyi, onların iqtisadi və siyasi inteqrasiyası bu ölkələrin çəkisini və müstəqilliyini artırır. Bu, Rusiya və Çin üçün tamamilə sərfəli deyil, ona görə də onlar ilk növbədə Mərkəzi Asiya ölkələrinə təzyiq göstərməklə bu istiqamətdə real addımlara qarşı çıxacaqlar.
- Ötən il dekabrın sonunda Azərbaycanın Əfqanıstandakı səfirliyinin 2024-cü ildə fəaliyyətə başlayacağı və Kabildə yerləşəcəyi ilə bağlı məlumat yayıldı. Üstəlik, Qazaxıstan “Taliban”ı terror təşkilatı hesab etməyi dayandırıb. Göründüyü kimi, türk dövlətləri ilə Əfqanıstan arasında münasibətlər yaxşılaşır. Bu istiləşmə nə gətirə bilər?
- Ötən ilin sonunda Qazaxıstan “Taliban”ı qadağan olunmuş təşkilatlar siyahısından çıxardı. Digər türk ölkələri də yeni Əfqanıstan hökumətini tanımağa doğru irəliləyir. Bununla bağlı əsas işi Kabildə yeni hökumətlə təmaslarda ən fəal iştirak edən Özbəkistan həyata keçirir.
Bunun səbəbi odur ki, bizim hamımızın Əfqanıstanda sabitliyə ehtiyacı var. Və hazırda bu, xüsusilə vacibdir. Ukraynadakı müharibə və Rusiyanın daxilində baş verənlər dünyaya daxil olmaq və qeyri-sabit qonşulardan asılılığı azaltmaq üçün yeni yollar məsələsini gündəmə gətirir. Tranzit xətlərdən biri də Transxəzər marşrutudur. İkincisi Transəfqandır. Əfqanıstanın açılması və dənizə çıxışı olan alternativ tranzit yollarının yaradılması Rusiya və Çindən asılılığı azaldacaq, eyni zamanda, region ölkələri arasında yaxınlaşma prosesini sürətləndirəcək.
Hazırda iki əsas layihə var. Birincisi, transəfqan dəmir yoludur. İndi Mərkəzi Asiya ölkələri üçün ən yaxın limanlara çatdırılma 2 həftədən çox vaxt aparır. Transəfqan marşrutu onu 3-5 günə endirəcək - vacibdir. Bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. Belə ki, artıq 2022-ci ildə Özbəkistan, Əfqanıstan və Pakistan arasında Termiz - Məzari-Şərif - Kabil - Pişəvər dəmir yolunun tikintisi üzrə yol xəritəsi imzalanıb. Bu marşrutun uzunluğu 573 km, yükdaşıma potensialı ildə 20 milyon tona qədərdir.
Layihə ölkənin əvvəlki rəhbərliyi altında hazırlanıb, lakin yeni administrasiya onu davam etdirməyə hazır olduğunu dərhal təsdiqləyib. Üstəlik, tranzit gəlirləri ilə yanaşı, dəmir yolu bütövlükdə Əfqanıstan iqtisadiyyatının inkişafında əsas amilə çevrilə bilər.
Daha sonra TAPI (Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan) qaz kəməri layihəsi uzun müddətdir ki, davam edir. Bu, türkmən qazının alternativ bazarlara çatdırılmasıdır. Magistral qaz kəmərinin Türkmənistanın cənubundakı Qalkinış yatağından Hindistanın Fazilka şəhərinə qədər uzanması nəzərdə tutulur. Onun ötürmə qabiliyyəti ildə 33 milyard m3-ə qədərdir. Ümumi uzunluğu 1800 km-dən çoxdur, o cümlədən Əfqanıstanda təxminən 800 km. Əfqan bölməsi, təbii ki, ən problemlidir. Təchizatçıların və son istehlakçıların ümumi marağını nəzərə alsaq, Əfqanıstanda müharibə olmasaydı, qaz kəməri artıq tikiləcəkdi. İndi ümid var ki, layihə həyata keçirilsin.