“Əhəmiyyətsiz problem” və ya niyə hakimiyyət məişət zorakılığının qarşısını ala bilmir?
Son bir neçə ayda Mərkəzi Asiyanın media orqanları qadınlara qarşı zorakılıq hallarının artması barədə çox yazır. Hətta regionun ən avropalaşmış və uğurlu ölkəsi olan Qazaxıstanda da bu problem çox kəskindir. Kütləvi informasiya vasitələri müntəzəm olaraq şokedici məişət zorakılığı halları ilə bağlı xəbərlər yayır və bundan sonra ölkədə ictimai müzakirələr alovlanır. İstər dövlət, istərsə də vətəndaş cəmiyyəti bu problemin həlli üçün öz variantlarını təklif edir, lakin onların səyləri hələ ki, vəziyyəti dəyişməyə kifayət etmir. “Lenta.ru” Qazaxıstanda məişət zorakılığının necə milli əhəmiyyət kəsb edən problemə çevrildiyini və hakimiyyətin niyə bunu həll edə bilmədiyini araşdırıb. AYNA araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Ümumi problem
İctimai müzakirənin növbəti mərhələsinə keçmiş milli iqtisadiyyat naziri Kuandıq Bişimbayevin restoranda dünyasını dəyişən həyat yoldaşı Saltanat Nukenovanın faciəvi hekayəsi təkan verdi. Müstəntiqlərin fikrincə, baş verən münaqişə zamanı keçmiş məmur həyat yoldaşını döyərək öldürüb.
“İş üzrə aparılan bütün müayinələrlə tanış olduq. Mən belə qəddarlıq və soyuqqanlılıq görməmişdim”, - deyə qadının vəkili Janna Muhamadi deyib.
Bişimbayevə qarşı “İşgəncə” və “Hədsiz amansızlıqla qətl” maddələri ilə cinayət işi açılıb. Onu ömürlük həbsə qədər cəza gözləyir. Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Comart Tokayev hüquq-mühafizə orqanlarına bu işi xüsusi nəzarətdə saxlamağı tapşırıb.
“Ölkədə məişət zorakılığı da daxil olmaqla istənilən qanun pozuntusunun mütləq rədd edilməsi mühiti yaradılmalıdır. Qadınlara və uşaqlara qarşı istənilən zorakılıq hallarının qarşısı qətiyyətlə alınmalıdır. Qanun hamı üçün eyni olmalıdır. Cəmiyyətdə ədalət qanunun aliliyinin möhkəmləndirilməsi naminə vətəndaşların həmrəyliyidir. Ədalətli Qazaxıstan asayişin hökm sürdüyü ölkədir”, - deyə Tokayev bildirib.
Amma Saltanatın qardaşı Aitbek Nukenov qanunun həqiqətən hamı üçün eyni olduğuna əmin deyil. Onun fikrincə, sabiq nazirin ətrafında hələ də hakimiyyətin yuxarı eşelonlarından kifayət qədər şəxs var və onlar məhkəməyə təsir etmək iqtidarındadırlar. Nukenov jurnalistlərin iştirakı ilə açıq məhkəmənin keçirilməsini tələb edir.
Bununla belə, Kuandıq Bişimbayevin yaxınları başqa fikirdədirlər. Sabiq nazirin atası Vəlixan Bişimbayev deyir ki, Saltanat Nukenovanın əmisi Kayrat və onun digər qohumları tərəfindən istintaqa və ekspertlərə “qlobal təzyiq” var. Ata əmindir ki, mərhumun qohumları istintaqa müdaxilə edir və ictimai rəyi manipulyasiya edir, buna görə də oğlunun cinayəti daha ağır cinayətə tövsif edilib.
Vəlixan Bişimbayev qızının itkisi ilə əlaqədar Nukenovlar ailəsinə başsağlığı verib. O qeyd edib ki, ötən il noyabrın 9-da iki ailə üçün dəhşətli faciə baş verib.
“Valideyn olaraq hesab edirik ki, oğlumuzun Saltanatı öldürmək niyyəti olmayıb, yaşamağa davam edəcəkdilər. Həmin dəhşətli gündə, noyabrın 9-da nə baş verdiyini özümüz bilmirik”, - ata Bişimbayev söyləyib.
İş üzrə məhkəmə iclasları tezliklə başlayacaq. Hökm nə olursa olsun, Qazaxıstanda məişət zorakılığı ilə bağlı ictimai müzakirələrin çoxdan gec olduğu göz qabağındadır.
Xalçanın altında
Qazaxıstan Baş Prokurorluğunun İctimai maraqların müdafiəsi Xidmətinin rəhbəri Marat Abışev bildirib ki, ölkədə hər il azı 80 qadın məişət zorakılığı nəticəsində ölür, 150-yə yaxını ağır yaralanır, 200 nəfərə yaxını isə orta ağır yaralanır. 4 mindən çoxu isə yüngül xəsarət alır. Onun sözlərinə görə, polisə hər gün Qazaxıstan sakinlərindən məişət zorakılığı ilə bağlı şikayətlər daxil olur.
Qazaxıstanın mədəniyyət və informasiya naziri Aida Balaeva bildirib ki, son 4 il yarım ərzində məişət zorakılığı nəticəsində 869 nəfər ölüb. Sağlamlığa ağır zərər vurma ilə bağlı 2086 fakt qeydə alınıb.
2023-cü ildə hüquq-mühafizə orqanlarına məişət zorakılığı ilə bağlı 100 min şikayət daxil olub. Bu, son beş ildəkindən üç dəfə çoxdur.
Eyni zamanda, Avrasiya üçün Azadlıq təşkilatının insan haqları üzrə tədqiqatçısı Svetlana Dzardanova hesab edir ki, reallıqda məişət zorakılığı halları daha çox ola bilər: “Rəsmi statistikanın göstərmədiyi yüzlərlə fakt var. Cəmiyyətdəki ən böyük problem odur ki, məişət zorakılığı qurbanları çox vaxt qurban olduqlarını bildirmirlər”.
Onunla Qazaxıstan Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) İnzibati Polis Komitəsinin sədr müavini Renat Zulxairov razılaşır. O qeyd edib ki, ölkədə qadınlar çox vaxt həyat yoldaşının onları döydüyü barədə məlumat vermirlər: “Ərinin əleyhinə polisə ifadə yazmaq “qəbuledilməz və ədəbsizlik” sayılır. Adətən qurbanlar şikayət etməkdən utanırlar. Bu barədə danışmaq adət deyil”.
Oxşar fikri Qazaxıstanın “Beynəlxalq Sosiologiya və Siyasət İnstitutu” ictimai fondunun direktor müavini Marat Şibutov da deyib. Onun fikrincə, 2016-cı ildən sonra sosial şəbəkələrdə “#DanışmaqdanQorxmuram” həştəqi ilə fləşmobun populyarlığı artıb: “Bununla ictimai şüurda böyük dəyişiklik oldu və buna görə də əvvəllər norma daxilində hesab edilən şeylər qəbuledilməz hesab edildi. İndi daha çox insan zorakılığa məruz qaldığı barədə yazır, danışır. Məsələ budur ki, zorakılıq artıq problem sayılmırdı, adi məişət məsələsi kimi qəbul edilirdi. Ona görə də qadınlar buna dözməyi dayandırdılar”.
Svetlana Dzardanova hesab edir ki, qadınların etibarsızlığının daha bir ağırlaşdırıcı amili ənənəvi dəyərlərin təbliği gündəliyidir ki, onlar guya gəncləri korlayan xarici təsirlərdən bir növ müdafiə kimi təqdim olunur: “Məsələn, 2021-ci ilin may ayında Qazaxıstanda “Feminita” feminist təşkilatının üzvləri naməlum kişilər tərəfindən təzyiqə məruz qaldılar. Polis isə fəalları “öz təhlükəsizlikləri üçün” saxladı. Bu, biabırçılıq idi”.
Marat Şibutov isə qeyd edib ki, statistikaya görə, ölkədə zorakılığın və ümumilikdə cinayətin səviyyəsi aşağı düşür: “Amma başa düşməliyik ki, bu, böyük şəhərlərə aiddir və bir çox başqa bölgələrdə, əksinə, yoxsulluq səbəbindən hər şey daha da pisləşir. Müxtəlif regionlar və sosial qruplar arasında qadınların hüquqları sahəsində böyük uçurum yaranıb”.
Nə etməli?
Hələ 2009-cu ildə Qazaxıstan “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” qanun qəbul edib. Qanun dövlət orqanlarını və qurumlarını məişət zorakılığı qurbanlarına qayğı göstərməyə və onlara lazımi dəstək, o cümlədən məsləhətləşmələr, tibbi və hüquqi yardım göstərməyə məcbur edir.
2017-ci ilə qədər Qazaxıstanda məişət zorakılığı halları Cinayət Məcəlləsinin iki maddəsi ilə - sağlamlığa yüngül zərər vurma və döyülmə ilə bağlı cinayət işi açıla bilərdi. Cəzaya həbs, cərimə, islah işləri və ya ictimai işlər daxildir. Amma həmin ilin iyulunda ölkədə bu maddələri cinayət əməli hesab etməyən qanun qəbul edildi və sağlamlığa yüngül zərər vurma inzibati xətalara çevrildi.
2020-ci ilin sentyabrında Qazaxıstan Parlamenti “Məişət zorakılığı ilə mübarizə haqqında” qanun layihəsinə baxıb. Sənəd Qazaxıstan cəmiyyətində qızğın müzakirələrə səbəb olub və sonda geri götürülüb. Tərtibatçılar hazırkı versiyada zorakılığa qarşı profilaktik tədbirlərin nəticə vermədiyi və onların təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olduğu fikrini bildirirlər. Sosial şəbəkələrdə də qızğın müzakirələr getməkdədir.
2022-ci ildə Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Comart Tokayev məişət zorakılığı məsələsinə münasibət bildirdi. Ölkə başçısı məişət zorakılığına görə cəzaların sərtləşdirilməsini təklif etdi. Hazırda müvafiq qanun layihəsi parlamentdə nəzərdən keçirilir.
Cəmiyyətdə məişət zorakılığı probleminə münasibət də dəyişir. Gender əsaslı zorakılığın qarşısının alınması üzrə beynəlxalq məsləhətçi Xalidə Acıqulova hesab edir ki, bu il qazaxıstanlılar məişət zorakılığının kriminallaşdırılması ilə bağlı petisiyalar imzalamağa başlayıblar. Məsələn, 2020-ci ildə məişət zorakılığının cinayət hesab edilməsi və məişət zorakılığı ilə bağlı yeni qanunun qəbulu ilə bağlı petisiya 100 minə yaxın imza toplayıb. Bu il oxşar petisiya cəmi bir neçə gündə 150 min imza toplaya bilib.
“İlk olaraq məişət zorakılığının qurbanları danışmağa başladılar. Məhz bu qadınların səsləri bizim mentalitetimizi dəyişməyə başladı. “Döyülmək deyil, təcavüzkar olmaq ayıbdır” fikri yayıldı. Təbii ki, bu yeni yanaşma hələ formalaşma mərhələsindədir”, Acıqulova əlavə edib.
Bundan əlavə, Qazaxıstanda ilk “qadın polis bölməsi” yayın sonunda Qaraqandada açılıb. Bütövlükdə, şəhərdə istintaq, yetkinlik yaşına çatmayan polis və məhkəmə icraçılarının funksiyalarını birləşdirən qadın polis şöbəsi fəaliyyət göstərir.
“Qadının qadınla tamam başqa təması, yaxşı ünsiyyəti olur. Bir kişi qurban qadından bəzi intim anlar barədə soruşduqda, bir şey deməyə bilər. Amma qadın polisə dərdini söyləyə bilər. Məsələ ondadır ki, zorakılıq qurbanı özünü qorunmuş hiss etməlidir”, - deyə rayon polis idarəsinin rəisi Sanjar Adilov bildirib.
“Qadın polis bölməsi”nin özü Vahid Ailəyə Yardım Mərkəzinin (USFC) sadələşdirilmiş adıdır. 14 ofisdə psixoloqlar, hüquqşünaslar, məhkəmə icraçıları, yetkinlik yaşına çatmayan polislər, ilahiyyatçılar, könüllülər, vasitəçilər, sosial işçilər və s. var və hamısı sırf qadınlardır.
“Bütün qadınların zorakılıq halları ilə bağlı polisə müraciət etməməsinin səbəblərindən biri də həm kişi, həm də çox kinli və kobud insanlar olan polisə rəğbət və anlayışın olmamasıdır”, Marat Şibutov söyləyib.
Sosioloq əlavə edib ki, hələlik ölkə hakimiyyəti təbliğat işinin nəticələrini gözləyir və onun effektivliyini qiymətləndirmək çətindir.
Digər təşəbbüsü isə “Səninlə gələcəyə” adlı QHT irəli sürüb. Təşkilat Astanada məişət zorakılığı törədənlərlə profilaktik iş üzrə layihənin həyata keçirilməsi planlaşdırır. Layihədə 200 nəfər iştirak edəcək. Sosial fəallar onlara emosiyaları idarə etmək bacarığını öyrətməyi və kişilərin məsuliyyət səviyyəsini başa salmağı planlaşdırır.
Lakin sosioloq Marat Şibutov bu təşəbbüsü kifayət qədər tənqidi qiymətləndirməyə meyllidir: “Böhran mərkəzlərinin rəhbərliyi və polis əməkdaşları ilə ünsiyyət nəticəsində gəldiyim qənaətə görə, maarifləndirici söhbətlərdən inzibati tədbirlər daha effektlidir. Təcavüzkarların əksəriyyəti məhz cəzasız hiss etdikləri üçün zorakılıqlarını təkrarlayırlar. Lakin ciddi cəza olarsa, çox tezliklə arvadlarına zülm etməyi dayandırarlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, Qazaxıstan istintaq təcridxanaları vaxt keçirmək üçün xoş yer deyil. Ona görə də burada əsas məsələ cəzanın qaçılmazlığını təmin etməkdir”.