Qriqori Plaçkov: "Altı nüvə enerji bloku təkcə Ukrayna üçün deyil, bütün dünya üçün risk daşıyır"
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) missiyası Ukraynanın Zaporojye Atom Elektrik Stansiyasında yoxlamalar aparmaq üçün AES-ə səfər ediblər. Ukrayna Dövlət Nüvə Tənzimləmə Müfəttişliyinin keçmiş rəhbəri Qriqori Plaçkov UNIAN-a verdiyi müsahibədə MAQATE missiyasının Zaporojye AES-ə səfərindən gözləntiləri, missiyanın mütəxəssislərinin rəyinin nə olacağı, bunun "Rosatom" qarşı sanksiyalar və beynəlxalq təzyiqə səbəb olub-olmayacağı, AES-in demilitarizasiyasına kömək edib-etməyəcəyi barədə danışıb. AYNA müsahibəni istinadla təqdim edir:
- MAQATE-nin missiyası artıq AES-ə yollanıb. Missiyanın tərkibi ilə Ukrayna nə dərəcədə razıdır? Çünki əvvəllər missiyanın səfərinin nəticələrinə dair hesabatın MAQATE-nin rəhbər orqanlarına Rusiyanın ehtimal olunan təsirlərinin olacağı, bunun Ukraynaya zərər verə biləcəyi ilə bağlı qorxular var idi...
- Belə qorxular həmişə var, çünki rusların MAQATE-yə nə açıqlama verəcəyini bilmirik. Çünki onlar nüvə silahının yayılmaması ilə bağlı yekun sənədi imzalamayıblar. Ona görə də ruslardan hər şeyi gözləmək olar.
- Missiyaya Ukraynaya dost Polşa və Litvadan, habelə Rusiya Federasiyası ilə sıx əlaqələr saxlayan Serbiya və Çindən olan ekspertlər daxildir. Sonuncular MAQATE-nin hesabatının ruslar üçün faydalı olmasına təsir edəcəkmi?
- Təkcə Polşa, Litva, Serbiya və Çin yoxdur. Məsələn, İordaniya var. Onlar missiyanı az-çox neytral və deyərdim ki, bərabər məsafədə etməyə çalışdılar.
Amma cavab vermək mənim üçün çətindir, çünki mən bu yoxlamanın iştirakçısı deyiləm. Məncə, dövlətimiz və diplomatlarımız səy göstərməlidirlər ki, bu hesabat rusların xeyrinə deyil, bizim xeyrimizə olsun. Xarici İşlər Nazirliyi, Dövlət Müfəttişliyi, Energetika Nazirliyi və digərləri bura daxil edilməlidir ki, yekun hesabat bizim əlimizdə oynayan sənəd olmasın.
- Hazırda AES atəş altındadır, işçilər qorxudulur. Hətta MAQATE missiyasının üzvləri, tutaq ki, “kontekstdən kənar” olarsa, baş verənləri adekvat qiymətləndirmək mümkündürmü? Onlar inana bilərmi ki, atəşi Ukrayna tərəfi aparır?
- MAQATE missiyasının nöqteyi-nəzərindən başqa ölkənin hərbçilərinin olması artıq bütün beynəlxalq hüquq sənədlərin, bütün tələblərin, konvensiyaların və qətnamələrin pozulması deməkdir. Buna görə də qeyd etməlidirlər: obyektin fiziki mühafizəsi pozulur, Ukraynanın stansiya üzərində nəzarəti itirilir. Bu, müəyyən edilə bilən obyektiv faktdır.
Missiya AES-ə hansı ölkənin qoşunlarının nəzarət etdiyini görməlidir. Biz bilirik ki, ruslardır. Lakin MAQATE hesabatının yekun sənədi bu məsələyə son qoymalıdır. Xüsusən də rusların başqa dövlətin nüvə infrastrukturu obyektini ələ keçirib işğal etməsində.
- Yəni gözləmək olar ki, MAQATE-nin missiyası belə desin: raketlərin atılmasına və nüvə obyektində baş verə biləcək qəza risklərinə görə günahkar Rusiya tərəfidir?
- Məncə, bəli. Ancaq mütəxəssislər ora çatana qədər gözləyək. Onda görək bu hesabatda nə yazacaqlar. MAQATE missiyasını narahat edən digər məqam AES-in özünün resurs tutumudur. Söhbət bu gün, prinsipcə, bu nüvə stansiyasını təhlükəsiz istismar etməyin mümkün olub-olmamasından gedir. Stansiya dizel generatorları işə başlayandan tarixdə ilk dəfədir ki, “sıfır” vəziyyətinə gətirilib. Gələcəkdə belə generatorların işləməsi üçün bu gün kifayət qədər dizel varmı? Qəzalı və ya sıradan çıxa biləcək avadanlığı təmir etmək üçün kifayət qədər ehtiyat hissələri varmı?
Üçüncüsü, kadrların psixoloji durumu mühüm məqamdır. Hamımız bilirik ki, stansiya işçilərinə işgəncə verilir. İnformasiya sahəsində artıq “zirzəmiyə” atılan və onları hansısa sənədləri imzalamağa məcbur etməyə çalışan insanların zorakılığa məruz qalması ilə bağlı xeyli mesajlara rast gəlmək olar... Beş aydan çoxdur ki, peyk şəhəri - Enerqodar işğalçılar tərəfindən atəşə və psixoloji təzyiqə məruz qalıb. Bunlar mühüm məqamlardır.
- MAQATE mütəxəssisləri AES-ə səfərlərində daha nələrə diqqət etməlidirlər?
- MAQATE missiyasını obyektdəki hərbi məsələlərdən başqa nə narahat edir? Bu, nüvə materialının yayılmamasıdır. Buna nəzarət etmək onların əsas vəzifəsidir, çünki stansiyada çoxlu nüvə materialı (həm təzə yanacaq şəklində, həm də işlənmiş nüvə yanacağı şəklində, o cümlədən stansiyanın işlədiyi dövrdə toplanmış radioaktiv tullantılar) var.
Məsələ ondadır ki, bu material Əfqanıstanda, Suriyada və ya başqa yerlərdə hardasa üzə çıxmır. Yəni ruslar təzə və ya işlənmiş yanacaq kolleksiyasını ixrac edə bilərlər. Və bu xarakterli bütün nüvə materialları potensial “çirkli bomba”dır.
- Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Dmitri Kuleba MAQATE-nin Rusiyanın nüvə protokollarını pozmasını tanımasını gözləyir. Bu mümkündür?
- Mən onun açıqlamasını oxudum və onunla tamamilə razıyam. Məncə, bu, mümkündür. Baxın, artıq formalaşmış ölkələr birliyi var. 42 ölkədən Rusiya Federasiyasının AES-i geri qaytarması ilə bağlı bəyanatlar var. AES Ukraynanın nəzarəti altındadır və işğalçı qüvvələr geri çəkilir. Buna görə də, mənim fikrimcə, MAQATE missiyasının vəzifəsi AES-i demilitarizasiya etməkdir. Axı altı nüvə enerji bloku təkcə Ukrayna üçün deyil, bütün dünya üçün risk daşıyır.
Missiyanın ikinci vəzifəsi AES-dəki vəziyyət ətrafında formalaşmış siyasi təzyiqi azaltmaqdır. Onlar gərginliyin azaldılmasına və qoşunların AES-dən çıxarılmasına töhfə verməlidirlər.
MAQATE missiyasının vəziyyəti daim izləmək üçün AES-dəki nümayəndələrinin oranı tərk etməyəcəyi barədə məlumatlar var idi. Bu, Ukrayna üçün müsbət qərar olardı. Mən MAQATE-nin baş direktoru olsaydım, Agentliyin bir neçə nümayəndəsini stansiyada qoyardım.
- MAQATE missiyasının hesabatı "Rosatom"a qarşı sanksiyaların tətbiqinə töhfə verə bilərmi? Axı, Rusiya şirkətinin işçiləri açıq şəkildə AES-də olublar və yəqin ki, hələ də oradadırlar...
- Ola bilər. Çünki MAQATE BMT-nin bu cür məsələlərlə bağlı mandatı olan texniki orqanıdır. Bundan əlavə, sanksiyaların tətbiqi hər bir ölkənin öz səlahiyyətindədir. Məsələn, biz "Rosatom"a qarşı sanksiyalar tətbiq etməmişik, biz onları yalnız direktor Lıxaçova tətbiq etmişik. Üstəlik, biz elə avqustun 27-də, bu şənbə günü 1993-cü ildə imzalanan hökumətlərarası sazişi pozduq.
Yeri gəlmişkən, digər ölkələr təkcə sanksiyalar tətbiq edə bilməz. NATO 5-ci maddəni tətbiq edə bilər. Sonra müharibə Avropa ərazisinə keçəcək.
- Müttəfiqlərin müdafiəsi haqqında məsələni nəzərdə tutursunuz?
- Əlbəttə. Artıq dünyada üç dəhşətli nümunə var (hətta hərbçilərin AES-də iştirakı olmadan) - Çernobıl, Fukusima və Üç Mil adası.
Atom elektrik stansiyası partladılarsa, radioaktiv buludlar Qara dənizə yayılacaq. Bu, Türkiyə və Bolqarıstan kimi NATO dövlətlərinə təsir göstərəcək... Məsələn, Çernobıl AES-də fəlakətə səbəb olan çirklənmə İsveçdə belə qeydə alınmışdı.
- Yeri gəlmişkən, düşən mərmilər nəticəsində AES-də yüksək gərginlikli xətlər artıq zədələnib. Stansiyanın enerjisi kəsilib. Bu doğrudanmı nüvə qəzasına aparan birbaşa yoldur?
- Bəli, Fukusima ssenarisinə görə, belədir. Orada da AES-in enerjisi kəsilmişdi. Sonra hər şey zəncirvari gedə bilər. Çernobıl qəzası da hadisələr zənciridir. Buna görə də, nüvə stansiyasını xarici enerji təchizatı olmadan buraxmaq həmişə böyük riskdir.
Təbii ki, stansiyada səyyar dizel generatorları var. Ancaq yenə də onların işləməsi üçün yanacaq varmı? Bəs generator ümumiyyətlə işləmirsə?! Demək ki, növbəti Fukusima faciəsi yaşanacaq.
Yəni daimi və dayanıqlı enerji təchizatı olarsa, o zaman Fukusimada baş verənlər təkrarlanmaz. Ancaq nüvə enerji bloklarının daimi fövqəladə dayandırılması və generatorların daimi işləməsi varsa, risklər artır.
Hesab edirəm ki, AES-də bugünkü vəziyyətdə aqreqatlar soyuq halda dayandırılmalıdır. Bu rejim daha təhlükəsizdir. Axı atom elektrik stansiyaları hərbi əməliyyatlar zamanı istismar üçün nəzərdə tutulmayıb. Heç kim Avropanın ən böyük atom elektrik stansiyasının bir gün atəşə tutulacağını düşünmürdü.
- Ukraynanı çətin qış gözləyir. Bu kontekstdə Zaporojye AES-in rolu nə dərəcədə vacibdir?
- Zaporojye AES əsas elektrik yükünü çəkir. Altı nüvə enerji bloku altı giqavat elektrik enerjisidir. Bu, Ukraynanın nüvə enerjisi sənayesinin istehsalının 25 faizini təşkil edir. Məncə, bu, ciddi məsələdir. Lakin biz bu qışı AES-dən enerji gəlmədən keçirmək kimi ssenariyə hazırlaşmalıyıq. Baxmayaraq ki, ssenarilər fərqli ola bilər, çünki vəziyyət hər saat dəyişir.
- Sizcə, daha böyük risk nədir: enerji bloklarını dayandırıb ölkənin bir hissəsini işıqsız qoymaq, yoxsa dayanmamaq, amma bilə-bilə ki, ruslar Ukraynada hər an ikinci Fukusima faciəsi törədə bilərlər?
- Bizim vahid enerji sistemimiz var. Zaporojye AES-dən enerji gəlmirsə, kömürlə işləyən enerji blokları tikiləcək. Bundan əlavə, su elektrik stansiyaları da fəaliyyət göstərəcək.
- Başqa hansı risklər nəzərə alınmalıdır?
- Rusların AES-i Krıma və ya Rusiya Federasiyasının vahid enerji sisteminə keçirməsi riski var. Ancaq bunu etmək onlar üçün çətin olacaq. Məsələn, Cankoyada transformator artıq partlayıb. Bu, AES-in yenidən qoşulması üçün zəruri yarımstansiyalardan biri idi. Həmçinin elektrik stansiyasını Krıma keçirmək üçün lazım olan elektrik dirəkləri də “yorğundur”. Bundan əlavə, partizanlar Xerson, Nikolayev vilayətlərində və Krımda fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Buna görə də, yəqin ki, AES-in Rusiya enerji sisteminə keçirilməsi mümkün olmayacaq.
- Rusiyanın AES-i Ukraynanın enerji sistemindən ayırıb Rusiyaya birləşdirmək cəhdinin özü qəzaya səbəb ola bilərmi?
- Daha əvvəl qeyd etdiyim kimi, hər şey ola bilər. Baxın, bəşər tarixində belə bir hadisə olmayıb ki, bir ölkə digərinin nüvə obyektini ələ keçirsin. AES-in birinci və ikinci enerji blokları orada yerləşən sursat və ağır texnika ilə minalanır. Pisdir, ya yaxşı?.. Baş verənlərin hamısı dəhşətlidir.