“Əlindəki çəkicdirsə, hər şey sənə mismar kimi görünəcək”

L.Zadə

“Səhərdir. Siz fərdi knoubotdan (knowledge robot) bu günün iş cədvəlini, vacib tədbirlərin siyahısını dəqiqləşdirirsiniz. Sonra ALV-yə (Autonomous Land Vehicle) əyləşirsiz və o sizi ən qısa zamanda, optimal yolla ofisinizə aparır. Yolda siz şəbəkə vasitəsilə Havay adalarına tur sifariş edir və online alış-veriş edirsiniz. Aviabiletlər, konsertə və ekskursiyaya bilet, tələblərinizə və büdcənizə uyğun oteldə ismarıc etdiyiniz yerlər barədə bildiriş, həmçinin, aldığınız mallar bir neçə saatdan sonra ünvanınıza çatdırılır. İntellektual agentlər istənilən işinizi görməyə kömək edir…” (Kaliforniya universiteti, “İnformation Technology For Management” və “Expert Systems” mövzusunda deyilən mühazirələrin konspektindən).

Təsvir olunan həyat sürətlə reallaşmağa dogru gedir. Məsələn, ALV Karneqi Melon (ABŞ) universitetində işlənib hazırlanıb, 50km məsafədə şəhər trafiki şəraitində avtonəqliyyatı sərbəst idarə edə bilir. Şəbəkədən sifarişlə isə heç kimi təəccübləndirə bilməzsən.

XXI əsr yüksək texnologiyalar əsridir və bu texnologiyalarin əsasında həmyerlimiz Lütfi Zadənin (Lütfəli Rəhim oğlu Ələsgərzadə) nəzəriyyələri durur.

Dünya elminə L.Zadənin altı mühüm nəzəriyyəsi məlumdur. Onlardan birincisi — L.Zadəyə dünya şöhrəti qazandırmış, dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis məntiqdir (fuzzy logic).

Deyilənə görə, günlərin birində gənc Lütfi bir dostu ilə mübahisə edir: kimin xanımı daha gözəldir (O, xanımının gözəlliyi ilə fəxr edirdi). Onlar bir qənaətə gələ bilmirlər, lakin bu söhbət kompüter mühəndisliyi ilə məşğul olan Lütfi Zadəyə “gözəllik”, “cavanlıq” kimi keyfiyyət ifadə edən anlayışları ədədi ifadə etmək üçün konsepsiya işləmək ideyası verir.

L.Zadənin böyük xidməti ondadır ki, o, sözlə ifadə olunan (linqvistik) göstəricilərlə işləmək üçün riyazi aparat verdi (1965): sözlər simvol və rəqəmlərə çevrilir, modelə daxil edilərək emal olunur və alınmış nəticə yenidən sözə cevrilə bilir.  Beləliklə, gözəlliyin, cavanlığın çalarlarını vermək, “çox gözəl” və “daha gözəl”i müqayisə etmək, “gözəl” və “ağıllı”nı toplamaq mümkün oldu. Bu cür göstəricilər çoxluqlar vasitəsilə verilirdi. Zadə ətrafında olan hər şeyə çoxluq kimi baxırdı.

Qeyri-səlis ryaziyyat klassik riyaziyyat qədər ciddi və dəqiqdir, lakin «doğru» və «yalan» («0» və «1») qiymətlərindən başqa onlar arasında olan qiymətlərlə  də əməliyyatlar aparmağa imkan verir.

Sonralar alim təbii dilin qeyri-səlisliyini və insanın düşüncə tərzini modelləşdirmək üçün qeyri-səlis məntiqi yaratdı (fuzzy logic) (1973). Ümumiyyətlə, məntiq mühakimə üsulu olub, sadə təkliflərin birləşməsi yolu ilə yeni, daha mürəkkəb təkliflər qurulması deməkdir. Qeyri-səlis məntiq klassik Bul məntiqini ümumiləşdirərək onun imkanlarını genişləndirdi.

Yeni nəzəriyyə heç də asanlıqla qəbul edilmədi – L.Zadə iyirmi ildən çox gərgin elmi mübahisələrin ortasında oldu. Alimin iradəsi və özünə inamı təqdirə layiqdir. İdeyalarını ABŞ-da reallaşdıra bilməyən Zadə Yaponiyaya üz tutdu. Şərq fəlsəfəsi ilə həmahəng olan qeyri-səlis məntiq yapon elmi cəmiyyəti tərəfindən anlayışla qarşılandı. Onu gələcəyin texnologiyasının açarı hesab etdilər. Yeni nəzəriyyənin ilk praktiki tətbiqləri məhz Yaponiyada həyata keçdi.

Artıq doxsanıncı illərdə qeyri-səlis idarəetmə qurğuları və cihazlarının, məişət texnikasının kütləvi istehsalına başlandı. 1991-ci ildə Matsuhita şirkəti qeyri-səlis məntiqlə idarə olunan “intellektual” paltaryuyan maşını təqdim etdi. Bu maşın qeyri-səlis giriş faktorlarını (paltarların həcmi və keyfiyyəti, çirklilik dərəcəsi, yuyucu tozun növü və s.) avtomatik təyin edərək, 3800 sayda yuyulma rejiminindən birini — ən optimalını seçir.

Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi artıq 50 ildən artıqdır ki, bir elm kimi mövcuddur. İlk baxışdan sadə görünən bu elm olduqca mürəkkəb, hətta həlli olmayan hesab edilən məsələləri həll etməyə imkan yaratdı.

Bu gün dünyanın qabaqcıl ölkələri, xüsusilə Yaponiya və ABŞ ictimai və iqtisadi həyatın bütün sahələrində bu nəzəriyyənin geniş tətbiqini həyata keçirirlər. Bu ölkələrin hərbi və müdafiə texnikası demək olar ki, tamamilə qeyri-səlis məntiq üzərində qurulub. Yaponiyanın Senday şəhərində 16 stansiyalı metropoliten qeyri-səlis kompüterlərlə idarə olunur.

Ümumiyyətlə, həyatın bütün sahələrində bu nəzəriyyənin geniş perspektivləri görünür. Bu elmin əsas məqsədi isə elə qurğuların, əqli mühakiməyə malik elə kompüterlərin (robotların) yaradılmasıdır ki, onlar qeyri-dəqiq və qeyri-müəyyən mühitdə insanın qəbul etdiyi qərarlara oxşar qərarlar qəbul edə bilsin.

L.Zadə 1989-cu ildə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin sənayedəki uğurlarına görə Yaponiyanın elm adamlarına verdiyi ən yüksək mükafat — «Honda» mükafatı ilə təltif olunub.

Hazırda ABŞ-ın Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi (NASA) Zadə nəzəriyyələri əsasında müasir idarəetmə sistemlərini tədqiq edir və layihələndirir.

Düşünə bilirsinizmi, bütün bu deyilənlər və bir çox deyilməyənlər 1921-ci ildə Novxanıda dünyaya gəlmiş azərbaycanlı haqqındadır…

Bu dəfəki qonağımız jurnalist Aynur Elgünəşlə qadın intiharları və insanların biganəliyindən danışırıq

Donald Trampın ABŞ seçkisindəki gözlənilməz qələbəsinə bütün dünyada, hətta Amerikanın özündə də ruslar qədər sevinən yox idi.

Rusiyada isə ən çox sevinənlərdən biri də “KGB”nin mürtəce “Russia Today” media qurumunun baş redaktoru Marqarita Simonyan olmalıydı. Marqarita xanımın sevinmək üçün yəqin ki, əsası vardı, çünki Qərb kəşfiyyatının materiallarına görə, Ekvadorun Londondakı səfirliyində əsir olan Wikileaks başçısı Assanj (Assange) ilə məxfi şəkildə görüşən o, olmuşdu. Bu da bildirilirdi ki, bu iki nəfər “KGB” hakerlərinin Hillari Klintonun komandasından çırpışdırdığı “email”lərin faş olunmasını müzakirə etmişdilər. Başqa sözlərlə xanım Simonyan ABŞ seçkisində Hillarini uduzdurmaq missiyasının fəal iştirakçısı idi. Deməli, onun Trampın qələbəsinə sevinmək üçün tam əsası vardı.

O bu qələbəyə o qədər sevinmişdi ki, “az qalıram Moskvanın küçələri ilə maşın sürüb pəncərəsindən ABŞ bayrağını dalğalandıram”,- demişdi.

Yaxşı, deyək ki, Marqaritanın qandığı bura qədərdir. Bəs onda Putin hökuməti, onun bütün dövlət telekanalları niyə sevinirdilər?

Putinin də sevinmək üçün əsasları vardı.

Populist Trampın bütün seçki kampaniyası boyunca Putini tərifləməsi, Rusiya ilə dostluq və qardaşlığı bərpa edəcəyi, Moskvaya qarşı sanksiyaları qaldıracağı, “darmoyed” NATO və BMT-ni dağıdacağı barədə vədləri Rusiyanın yeni çarını niyə sevindirməyəydi ki?

Rusiyanın “ORT” dövlət kanalı sevindiyindən elə çaşmışdı ki, nəhayət Amerikanın da öz Qorbaçovunun zühur etdiyini elan edirdi.

Sanksiyaların qaldırılması avtomatik olaraq Ukraynanın işğalının qəbul edilməsi olacaqdı. Bundan ilhamlanan Rusiya Azərbaycan da daxil başqa qudurğan qardaşlara rahatca divan tutacaqdı. Dünyanın düzəni dəyişəcəkdi. İmperiya bərpa olunacaqdı və bu imperiyaya çar axtarmaq da lazım gəlməyəcəkdi. Çar axtarışı barədə az sonra yazacağam.

Əgər Tramp bütün vədlərini yerinə yetirsəydi, əslində bütün bunlar olmalı idi. Amma olmadı. Rus səhv eləmişdi. Moskva elə bilmişdi ki, Amerika da Rusiyanın tayıdır. Amma tayı deyil axı.

Rusun səhvi onda olmuşdu ki, Amerikanın 2 əsrlik tarixi olan demokratik siyasi sistemini nəzərə almamışdı. Elə bilmişdi ki, Amerikada da yalnız bir kişini kişi hesab edirlər və bu kişi istəyəndə 4 saatlıq mətbuat konfransı keçirir, nazir həbs elətdirir, ya da maykasını soyunub brakonyerliyə gedir.

Putin unutmuşdu ki, Rusiyadan fərqli olaraq Amerikadakı sistem prezidentə çar səlahiyyətləri vermir. Düşünməmişdi ki, rayon prokurorunun prezident fərmanını qanunsuz elan edə bildiyi sistemdə heç kim, heç prezidentin özü də istədiyini eləyə bilməz.

Bu sistem yaman yaxşı şeydir. Bütün Qərb keçmiş sovet respublikalarına “siyasi islahat keçirin” deyəndə, bizimkilər qulaqlarını tuturdular. Çünki Qərb bilirdi ki, demokratik sistem yaranmayınca bu ölkələr ölkə olmayacaq.

Qərbin dediyi sistem təkcə Qərbdə yox, hərdən elə geri qalmış Asiya və Afrikada da işləyir.

Bu yaxınlarda Pakistanın Ali Məhkəməsi baş naziri korrupsiyaya bulaşmaqda ittiham edərək kreslosundan tullayıb.

Cənubi Afrika Respublikasında polis Zimbabve birinci ledisinin ölkədən çıxmasına “stop” qoyub. Çünki xanım Muqabe bu ölkəyə bazarlığa və oğlanlarına baş çəkməyə gəlmişdi, amma oteldə görəndə ki, onun iki oğlu yerli model qızla əylənir, əlinə keçəni azad bir ölkənin vətəndaşı olan bu yazıq qızın başına çırpmışdı.

Məsələ burasındadır ki, həm Pakistan, həm də müəyyən mənada Cənubi Afrika ingilisin müstəmləkəsi olublar. İngilis də buradan çıxıb gedəndə dəmir yollarından, qazsız ingilis pivəsindən, kriketdən başqa, həm də öz məhkəmə sistemini miras qoyub gedib…

Bəs rus öz müstəmləkələrində nə qoyub mürəxxəs olanda? Çirklənmiş ekologiya, korrupsiya, “piyaniskəlik” və bir də avtokratiyadan başqa heç nə.

Ona görə də indi Rusiyanın bütün keçmiş müstəmləkə qardaşlarında elə onun siyasi sistemi qüvvədədir. Ölkədə bir kişi olar sistemi.

Rusiya bütün tarixi boyunca isbat edib ki, çörəksiz də, susuz da, pal-paltarsız da yaşaya bilər, amma çarsız yox. İstəyir Nikolay şəklində olsun, istəyir Lenin-Stalin, istəyirsə də Putin şəklində.

Yarı salnamə, yarı əfsanəyə görə 892-ci ildə bir-birini qırmaqdan yorulan rus tayfaları kompromisə gəliblər ki, ölkəyə “nəsli heç kimdən olmayan” varyaq Rüriki padşah dəvət etsinlər. Rürikin etnik mənsubiyyəti məsələsi bu günə qədər mübahisəli qalır, amma bu o qədər də mühüm deyil. Ola bilsin ki, bu Rürik dəvəti qəbul edəndə deyib:“Yaxşı gələrəm, amma bir şərtim var, hansınızın başını, nə vaxt istəsəm əzəcəyəm”.

Rusiya dövlətçiliyinin rəsmi tarixi həmin vaxtdan hesablanır.

Böyük Britaniya, London

İnsan çox möhtəşəm məxluqdur, sevincləri, kədərləri, arzuları, gündəlik planları, işi, maşını, evi və daha nələri var. Maddi olanları təsdiq edən sənədləri də var. Var da, amma bəzilərinə bunlar mənasız gəlir, çünki bütün bu olanların bir qara qəpiyə dəymədiyini anladan, hərdən xatırladan  duyğu da var — qorxular. Amma bu qorxular  evsiz, işsiz, paltarsız qalmaq, ac və sərgərdan olmaq kimi qorxulardan deyil. Bu qorxular bambaşqadır. Bu haqda bir az sonra danışacam.

Erik Satinin kompozisiyalarını dinləyirəm, çox həzindirlər, bu anlarda, yazını yaza-yaza dinlədiyim isə mənə laylanı xatırladır. Layla beşik nəğməsidir, sanki bu dünyaya gələn insana hər şeydən öncə gözəl olanları anladırıq, onsuz da böyüdükcə yaxşı olmayanları özü görəcək deyə. Bu musiqidə isə hər ikisi var: yumşaq, həzin olanlar da, sərt, acılı olanlar da.

Sonra böyüyürük və bir gün:”Mən başqa çay axtarıram, insanın həyatından ölümü yuyub aparan çay”,- deyə naməlum yolçu kədərlə pıçıldadı...Bunu Borxes deyib, obrazının dili ilə. Amma bizim də ürəyimizdən keçir, zaman-zaman ölümün çarəsini axtarırıq, əsrlərcə yaşı olan ölümsüzlük iksirlərinin sirrini tapmağa çalışırıq.

Borxes də ölümsüzlüyü  axtarır və nəhayətində anladığı mənadan dəhşətə gəlir:”Əslində insandan başqa bütün canlılar ölümsüzdürlər. Çünki onların ölüm haqqında təsəvvürləri yoxdur. Özünü ölümsüz hiss etmək isə həm ilahi duyğudur, həm də dəhşətdir, ağlasığmaz bir şeydir”. Ölümsüzlər şəhərini tapırsan və başa düşürsən ki, əbədi, ölümsüz olan şəhərdir, insanın yaratdıqlarıdır, insan isə ölümsüz deyil.

Borxes deyir:”Ölüm (yaxud ölümün daim xatırlanması) insanların ürəyini ülvi hisslərlə doldurur, həyatı qiymətli nemətə çevirir”.

İnsanın ölümsüz olması qədər, ölümlü olması da ağlasığmazdır, bir gün bu dünyada olmamaq, yox olmaq, heçliyə qarışmaq hissi də çox dəhşətlidir. Bu, bayaq dediyim qorxularımızdan biridir. İnsanın fani olması və bu duyğu qarşısında hər kəsin eyni dərəcədə aciz olması. Amma vicdansız, saxtakar biri ilə, düşünən, dürüst, arzularla yaşayan xeyirxah birinin də fani olmağı ölümü müəmmaya çevirər, anlamazsan bu gedişi.

Bəzən insan elə duyğular,  düşüncələr yaşayır ki, onları adi cümlələrlə, normal obrazla ifadə etmək olmur. Çünki normal ifadələr belə düşüncələrə ya dar gəlir, ya da geniş olur, odur ki, onları ifadə etmək, göstərmək üçün bir qədər qeyri-adi obrazlar, ifadələr yaratmaq lazım gəlir. Borxesin Alefi kimi. Diametri iki-üç santimetr olan parlaq kürəciyə bütün kainatı yerləşdirəcək qədər qeyri-adi obraz  kimi. Bu kürəcik sadəcə obraz deyil, həm də yazıçını anlamaq üçün bir vasitədir. Bəlkə də adi sözlərlə də bu fikirləri deyə bilərdi, amma o zaman fikirlər bu qədər təsiredici olmayacaqdı, bu qədər duyğularımıza təsir etməyəcəkdi. Bunu qeyri-adi adlandırmaq olar, lakin düşüncə üçün bunun əhəmiyyəti  yoxdur. Bilirsiniz bu nəyə bənzəyir, insan iddia edə ki,  yalnız dil qaydalarını , qrammatikanı əla bilən biri ən mükəmməl əsər yarada bilər. Amma fikir sadəcə sözlərdən, işarələrdən, onların düzülüşündən ibarət deyil. Fikir mənalardan, obrazlardan ibarətdir, əgər obrazı, mənanı yarada bilməsək, o zaman dili əla bilmək heç nəyə yaramır. Borxesin,  Karlosun zirzəmisində Alefə baxıb xatırladıqlarını oxuduqca, mən də sanki kəndimizi, tərk etdiyimiz evimizi, o evlə bağlı, orda yaşadığımız günlərlə, insanlarla bağlı xatirələri xatırlayırdım və nələri itirməyə və unutmağa məhkum edildiyimizi anladıqca dəhşətə gəlirdim… Sevdiklərini , sənə doğma olan hər şeyi itirmək qorxusu da dəhşətli qorxudur.

Can Yüceldən  oxuyuram:“Ah be dünya, sen dönüyorsun onu anladık da bu insanlar senden daha hızlı dönüyor hem de ortada heç bir yörünge (orbit-M.R) yokken”.

Başqa bir fikri, çox maraqlıdır:”Küçükken annem, yerde ekmek görünce yüksege koy kuşlar yer derdi. Sevdiklerimizi hep yüksekte tuttuk, acaba kuşlar mı yedi?”

Can Yücel bir qorxudan bəhs edər şerlərində, yalnızlıq qorxusundan. Bu boyda dünyada yalnız qalmaq acı verər insana, amma çarəsi yoxdur. “Kiminə görə peşmanlıq, kiminə görə yanlışlıq. Sən nə deyirsən de, dünya öylə bir yer ki, hər gözəlliyin sonu sadəcə yalnızlıq…” Can Yücel

Bu sıraya Rey Bredberini də əlavə edərdim, o da qəribə obrazlar yaradıb, qəribə azrularla yaşayan insanları tanıdıb bizə  “Məzuniyyət”dəki və digər əsərlərindəki kimi. Rey Bredberini hörmətli Elçin Şıxlının  “Çiskin” yazısından tanımışdım və tanıdığıma da çox şad olmuşdum.

Hərdən insanlara sual vermək istəyirsən, yaxud da sən düşündüyün vəziyyətə düşsəydilər necə qərar verərdilər? Rey Bredberi də qeyr-adi vəziyyətlər yaratmaqla, məhz insanların diqqətini hamımız üçün  vacib olan məqamlara yönəltmək istəyib. Əgər, hər şeydən bezib, bu dünyada insanların olmadığı bir gün yaşasaydın, doğrudanmı özünü xoşbəxt hiss edərdin?

Salvador Dalini bəyənmirəm desəm, yəqin heç kim inciməz. Səbəbi odur ki, Tanrının yaratdığı ən möhtəşəm varlığı — insanı  ələ salmağı  sənətkarlıq adlandıra bilmərəm. Etikadan, ədəbdən kənar istənilən “yaradıcılığı” bəyənmirəm. Onun rəsmlərində təsvirlər qeyri-adi olsa da, özünün bir neçə tablosuna yazdığı izahları oxudum, əslində ifadə etdiyi məna çox bəsitmiş. Hər halda mən belə düşünürəm.

Yaradıcı insanlar əslində bu qorxuları təsvir və ifadə etməyi bacaran insanlardır. Sanki bu qorxulardan qurtarmaq üçün müxtəlif ifadə vasitələri taparlar, duyğularını, düşüncələrini dilə gətirərlər. Kimisi şeir yazar, kimiləri roman, hekayə, kimiləri rəsmləri ilə ürəkərimizə, duyğularımıza xitab edərlər, bizi də xəbərdar edərlər. Amma qorxularından qurtulmaq istərkən, bəziləri hisslərinə zəif düşmüş, hisslərinə yenilmiş, nəfsinə təslim olaraq, içkinin, siqaretin əsirinə çevrilmişlər. Düşüncədə yaratdıqları, ifadə etdikləri qeyri-adiliyi, bu zərərli “vasitlərdə” axtarsalar da tapa bilməmişlər.

P.S. Son olaraq, Borxesi, Can Yüceli, Erik Satini mənə tanıtdığı üçün İbrahim Nəbioğluna və Bredberini kəşfimə görə Elçin Şıxlıya minnətdar olduğumu qeyd edirəm.

Mingəçevir şəhəri, 14 avqust 2017

O, hər gün səhər günəş dənizin bir addımlığında olan yaşadığı kinoklubu işıqlandırmamış tərk edər bir də qəbiristanlığın arxasındakı təpədə batanda qayıdar. Heç zaman günəşin doğuluşuna şahidlik edə bilməyib. Bir tikə çörək üçün bütün günü min yola əl atan, hər sahədə çalışan kimisi üçün molla olan, kimisi üçün usta sayılan, kimisinə görə də çayçı adlanan beli bükük, vaxtından tez qocalanan bu adam məktəbi də yazı-pozunu öyrənənə qədər oxuyub. İndi övladı onun yolunu gedir. Arzulamasa da, buna məhkumdu. Necə ki, dəftər-qələmi tez yerə qoyub atasına kömək etməyə başladı, eləcə də oğlu eyni işi görür. Bu minvalla ata oğula, oğul nəvəyə estafeti — yaşamaq uğrunda savaşı ötürür, öyrədir.

***

O, yaşamaq, ailəsinin ac qalmaması üçün çayxana işlədir, fəhlələlik edir, hasar hörür, ev təmir edir, həyət-bacaları təmizləyir, daş karxanasında işləyir, ölünü yerdən qaldırır, məclis aparır, Quran oxuyur. Hamı həsəd aparır, hərşeyşünaslığına paxıllıq edir. Kənddə hərbi xidməti başa vurub iş tapa bilməyən onlarla gənc onun yerində olmağa çalışır. Amma heç kəs onun yaşadığı talenin, çəkdiyi əzabın, iztirabın onda birini cansız bədənlərində hiss etməyib. Sadəcə kənardan baxıb paxıllıq edirlər.

***

Səhərlər çayxanaya gedir gecədən qalan tör-töküntüləri yığışdırır, toz və şirə basmış qəndqabılarını təmizləyir, stulları beşlik formasında dəyirmi masaların ətrafında düzür, sonra yaxınlıqdakı bulaqdan iri qabları suyla doldurub oğlunun gəlməsini gözləyir. Günəş yaşadığı kinoklubun işıqlandırandan sonra övladı yanına gələr çayxananı ona təhvil verib başqa iş dalınca gedər. Günə belə başlayar.

Əgər gecədən sifariş alıbsa həmin adamın qapısına gedər həyət-bacanı səhmana salar, hörgü işlərini yapar, olmazsa, donqarlanmış beli onu ağrıtmazsa karxanaya yollanıb daş atar. Ağrıları güc gələrsə qəbiristanlığa gedib ölüsünə yasin oxutduranların yolunu gözləyər.

O, yaşamaq üçün mücadilə aparır. Həyatını — gəncliyini, sağlamlığını karxanada iri daşları qaldırmaqla, həyət-bacaları təmizləməklə, hasar hörərkən həm ustalıq, həm də fəhləlik edərək itirib.

Oğluna isə heç bir yol göstərmir. Başqa bir sənətin qulpundan yapışmağı öyrədə bilmir. Çünki işləməsələlər, övladı ona kömək eləməsə ac qalarlar.

***

Hamı ona iş gördürür. Çünki kənddə ondan ucuz iş görən adam yoxdu. Bütün işləri ona buyururlar. Uşaq kimi hər yerə qaçır. Hətta oğlundan kiçik olan işlədiyi evin sahibinin uşağı belə əmr verə bilir. O isə belə də olmalıymış kimi hər yana yüyürür. Nə etsin? Vaxtıyla atası da bu yolu gedib. İndi də o davam etdirir. Atasından öyrəndiyi hörgünü, quran oxumağı, daş yonmağı yəqin illər ötdükcə oğluna da aşılayacaq. Hələlik çayxana işlətməyi ona öyrədir. Qapısında iri kağıza əyri-üyrü hərflərlə yazdığı «Çay evi»ni ona həvalə edib.

Məktəb isə… Onsuz da onun da, atasının da oxuduğu təhsil ocağını söküb yerində restoran, min bir xırdavat satılan dükan, şadlıq evi tikilib. Yeni inşa edilən məktəb isə kəndin o biri başındadı — onların yaşadığı kinoklubdan xeyli uzaqda yerləşir. İşlətdikləri çayxanaya yol bir addımlıqdı, məscidin yanındadı. O məscid ki, ona yox deməməyi öyrədib. İndi çətin də olsa yaşayır, amma bir kimsənin «bu işi bacararsan?» sualına yox deməyib. Məktəbdən isə ona yalnız xatirələr, bir də nisyə çay içənlərin adlarının yazmağı öyrənmək qalıb…

İncildəki rəvayətlərə görə Yer üzündəki sonuncu müharibə “Armageddon”da baş verəcək. Xristianlıqda Apokalipsis “Dünyanın sonu” və “Qiyamət günü” ilə sinonimdir. Armageddon fəlsəfə və ədəbiyyatda bütün müharibələrə son verəcək olan Xeyirlə Şər arasındakı axırıncı savaşdır. Bu savaşdan sonra bütün canlılar kainatdan silinəcək və “daşüstə daş qalmayacaq”.

Apokalipsisin 3-cü Dünya müharibəsi, nüvə bombasının partladılması, nəhəng bir meteoritin Yer kürəsinə çarpması və b. səbəblərdən gələcəyi təxmin edilir. Tarix verənlər belə var. Nostradamus, məsələn, 3537-ci il deyir. Onun kəhanətləri daha çox qəbul gördüyü üçün “təhlükə tam-tamlarını” çalmağın vaxtı gəlib. Son yüzilliklərdə elmi-texniki yeniliklər, inqilabi ixtiralar orta hesabla hər 25 ildə bir olurdusa, indiki dövrdə bircə ilə baş verir. Hər şey elə sürətlə inkişaf edib yenilənir ki, onlara yetişmək imkansız olub. Bütün bunlar Qiyamət gününə yeni yanaşma və təxminlər gətirir. Funksional proqramlaşdırmanın banisi, görkəmli informatika mütəxəssisi Con Makkarti 1956-da Süni İntellekt (Sİ) kəlməsini ilk dəfə tələffüz edəndə bəşəriyyətin buna belə tez çatacağını təxmin edə bilməmişdi…

Zəmanəmizin “İki Dahi Çocuğu” — İlon Mask və Mark Zukerberg də Apokalipsis ssenarilərinə qoşulublar. Dünyanın iki ən böyük düşünən beyni “Dünyanın sonu” ilə bağlı fərqli fikirlər yürüdürlər. Mask Sİ-in bəşəriyyətin sonuna çıxacağını, onu məhv edəcəyini deyir. O, Qiyamətin ehtimalı yüksək bir ssenari olduğunu və dövlətlərin təcili tədbirlər almasını tələb edir.

“Chatbot”lar insanı imitasiya edən proqramlardır, insanla onun anlaya biləcəyi dildə danışa bilirlər. İlon Mask hansısa bir “chatbot”un uydurduğu yalan bir xəbərlə dünya müharibəsinin başlanacağından ehtiyat edir.

Bazar dəyəri 497 milyard (!) dollara yüksəlmiş “Facebook”un qurucusu Zukerberg Maskın fikirlərini məsuliyyətsiz adlandırıb və Sİ-in insanların gələcəyini asanlaşdıracağını söyləyir. “SpaceX”, “Hyperloop”, “Tesla” kimi layihələrin müəllifi isə opponentinin Sİ haqda kasad bilgiyə malik olduğunu bəyan edib.

İki dahinin söz duelindən cəmi 3-4 gün sonra dünyanı lərzəyə salan qeyri-adi bir hadisə baş verdi. Facebook rəhbərliyi özünün süni intellekt sistemini söndürməyə məcbur oldu. Buna səbəb robotların öz aralarında ingilis dilində deyil, indiyə qədər mövcud olmayan yeni bir dildə danışmağa başlamalarıdır.

Robotların insanın anlamadığı bir dildə ünsiyyət qurmaları onları tamamən müstəqil edir və mütəxəssislərin nəzarətindən çıxmağa səbəb olur. Terminator, Matrix kimi filmlərdə gördüklərimiz həqiqət oldu. Bu da Dünyanın başqa bir formata keçməsinin ilk siqnallarıdır. Bəli, robotlar öz dillərini yaradırlar. “Chatbot”ların bu başqaldırışı İlon Maskın tərəddüd və əndişələrində nə qədər haqlı olduğunu göstərdi.

* * * * *

Şərab və üzümçülük Tanrısı Dionis müəllimi Silenin itməsindən sarsılır, onu tapana böyük mükafat vəd edir. İçkiyə düşkün olan Silen sərxoş olub Frigya meşələrində sızıb 14 gün yatır. Frigya kralı Midas Sileni tapır, ona diqqət və qayğı göstərir. Dionis itmiş müəllimini tapmağın qarşılığında Midasdan nə istədiyini soruşur. Çox zəngin olmasına baxmayaraq gözü var-dövlətə doymayan Midas toxunduğu hər şeyin qızıla dönməsini istəyir. Dionis onun bu istəyini yerinə yetirir. Midasın toxunduğu hər şey qızıla çevrilir – qızını qucaqlayır, qızı altuna dönür, yemək istəyir, əlinə aldığı qızıl olur. Ac qalıb öləcək qorxusu ilə gedib Dionisin ayaqlarına yıxılır, bu “qabiliyyətindən” imtina edir. Dionis Midasa rəhm edir.

Bizim bəzi məmurlar pula hərisliyi, var-dövlət düşkünlüyü ilə necə də Midasa bənzəyirlər. Sadəcə olaraq əgər Midasın toxunduğu hər şey qızıla çevrilirdisə, bunların əlləri nəyə dəysə …a dönür. Çəkilən yollar qısa zaman içində sıradan çıxır, açdıqları fabriklər pas atır, böyütdükləri övladlar isə potensial cani olurlar.

Dionis isə Midasa rəhm edir.

Bizim “Midaslardan” birinin nəvəsinin qarajında ümumi dəyəri 3 milyon dollar olan avtomobil parkı aşkarlanıb. Bu pula istedadlı riyaziyyatçı tələbələri seçib əməllicə təqaüd vermək, onları, məsələn, elə Süni İntellektlə bağlı müxtəlif beynəlxalq layihələrə yönləndirmək olardı. Amma bizim “Midasların” Süni İntellekt bir yana, heç öz intellektləri varmı görəsən?..

Dionis isə Midasa rəhm edir.

Elmi-tədqiqat institutlarında çalışan fədakar alimlərimizin 300 manat aldıqları bir vaxtda güləşçiləri 2 min manat maaşa bağlamaq fəlakətdir. Bizim Qiyamət günümüz də elə burdan başlayacaq.

Beyinlə görüləcək işi başqa orqanlara buraxmaq olmaz…

Bizim güləşçilər qədər maaş alan Amerikadakı gənc alimlər və Silikon vadisinin araşdırmaçıları isə Bəşəriyyətin sabahı naminə möhtəşəm layihələr üzərində çalışırlar. Bunlardan biri də elə media ilə bağlıdır.

“New York Times” və “Associated Press” kimi nəhəg media quruluşlarında gündəlik xəbərləri artıq süni intellekt dəstəkli robotlar hazırlayırlar. Bu sahəyə astronomik sərmaye qoyulmağa başlanıb. Google özünün RADAR layihəsi ilə mediada yeni eranın qapısını açmaq üzrədir. Düşünə bilirsizmi, qəzet oxuyursan və oxuduğun insan tərəfindən deyil, robot tərəfindən yazılıb. Görün indi Dünya hara gedir, biz hardayıq. Amma nə olursa olsun, bu yeniliklər gəlib bizə də çatacaq. Görüm robot-jurnalistlər də ev tələb edəcəklərmi?…

Özünü oxumuş və ağıllı sayan biri dünən deyir ki, 8-ci sinifdə oxuyan oğlumu jurnalist edəcəm, çünki heç olmasa evi olacaq. “İntellektini yeyim” dedim…

nebioglu.i@gmail.com

www.twitter.com/ibrahimnebioglu

«Ayna» saytının ilk ilinə yekun vururuq