На Новруз байрам, пожалуй самый светлый и что ни на есть национальный праздник, выезжали с друзьями на отдых в один из многочисленных прекрасных уголков страны. И отдохнули, надо признаться, классно. И сам центр отдыха, и цены, и самое главное сервис не давали никаких оснований для недовольства. Словом, место оказалось не из тех, куда попав однажды больше возвращаться не возникает никакого желания. Прогресс как бы налицо. Во всяком случае, для внутреннего туризма вполне пристойно, хотя и иностранцы, ищущие каких-то новых ощущений наверняка остались бы довольны. Как любители относительно активного отдыха мы за те пару дней что выбрались за пределы ставшей за последнее время неуютной столицы, если не сказать больше, исколесили что было возможно и создалось уж очень радужное представление от всего увиденного. Зоны отдыха и всякого рода объекты для любителей весьма вкусно поесть могут скоро поспорить с чем и с кем угодно. Народ гуляет во-всю. Свободных спальных и посадочных мест тоже в обрез. Так вот, даже мой, так сказать, критический журналистский взгляд не мог найти повода для особого брюзжания. Да и к чему брюзжать, когда весна на дворе, все в цвету и в окно автомобиля можно увидеть прямо-таки идиллические пейзажи сельской местности, достойные кисти знаменитых фламандских живописцев. И я будучи не за рулем мог позволить себе любоваться всей этой картиной не рискуя угодить в какую-нибудь искусно “замаскировавшуюся” дорожную неровность. Особенно привлекали внимание пахари, которые в поте лица своего, вспахивали, надеюсь, свои кровные наделы. С умилением и какой-то нежностью я наблюдал за тем как извечные спутники людей уже на протяжении тысячелетий красивые и сильные животные – лошади впряженные в плуг и погоняемые хозяевами одну за другой вспахивают борозды. Как говорится, плохой конь борозды не испортит. И они полагаю борозду не испортили, если не считать моего настроения. А настроение испортилось вот почему. Я вдруг поймал себя на мысли, что в этой картине чего-то явно не хватает и как бы очнулся, вспомнив, что на дворе-то XXI век. И негоже гражданам страны, по макроэкономическим показателям идущей чуть ли не впереди планеты всей вспахивать землью при помощи орудий производства аж средних веков!!! Ибо на сколько хватало глаз нигде не было видно даже банального трактора советского образца.

Согласно официальной статистике доля сельского хозяйства в удельном весе валового внутреннего продукта за последние годы снизилась с 32% до 6%. Цифры эти неприятно ошеломляют и тут же возникает вопрос “почему”. Причин конечно, целый комплекс, но основной причиной того, что люди вместо тракторов для вспахивания земель предпочитают лошадей является то, что дизтопливо составляет 10-15% себестоимости в сельском хозяйстве.

Мне могут возразить, что в прошлом году производители продукции АПК получили субсидий на 42,2 млн. манатов только для приобретения ГСМ с 50%-ной скидкой, в общей же сложности субсидий было выделено 71млн.369,8тыс. манатов. Хотя в госбюджете было предусмотрено оказание субсидий производителям АПК в размере 80 млн. манатов. Кроме этого, в рамках решения Кабинета министров о предоставлении фермерам субсидий в размере 40 манатов за каждый гектар посева пшеницы урожая 2008 года республиканская комиссия приняла решение предоставить помощь 154 330 производителям АПК на сумму 20 млн. 212,1 тыс. манатов, ну а сейчас идут разговоры, что к вышеупомянутым 40 манатам, добавят еще 60.

В 2008 году также предусмотрено выделение субсидий объемом в 80 млн. манатов.

Однако, по мнению многих экспертов, чтобы перейти на современные рельсы, аграрному сектору, необходимо обеспечить финансирование на уровне 1,2-1,3 млрд. долларов. Цифры говорят сами за себя – 80 млн. манатов являются каплей в море.

Далее официальная статистика гласит, что производство продукции растениеводства выросло на 2,5%. Все казалось бы хорошо, но если вникнуть в суть то обнаруживается, что в 2007 году было собрано 2 млн. 4,2 тыс. тонн зерновых (снижение на 3,6%), в частности, 1 млн. 331,4 тыс. тонн пшеницы (снижение на 10,9%), 157,9 тыс. тонн кукурузы (рост на 8,2%). А урожайность на каждый гектар составила 27,1 центнера, что на 0,6 центнера больше показателей 2006 года.

И вновь обратимся к статданным. В прошлом году было собрано 100 тыс. тонн хлопка, что ниже на 23,2% показателей 2006 года. Причина? Снижение производства явилось результатом сокращения посевной площади хлопка только в прошлом году на 75,6 тыс. га. Если и дальше следовать следственно-причинной логике можно сказать, что закупочные цены невыгодны производителям, т.е. слишком низки, а низки потому что все хлопкоперерабатывающие предприятия под монопольным контролем.

Удручает и динамика импорта товаров в Азербайджан, согласно которой продолжает расти потребительская зависимость страны, пишет “Туран”. Если общий импорт вырос в минувшем году на 14,7% до $6045 млн., то импорт продовольствия увеличился на 27,6%, а весь импорт потребительских товаров на 36,3% и соответствовал 41,9% общего импорта.

Думаю, нет никакой необходимости объяснять почему мы имеем великолепные макроэкономические показатели, и почему они, к сожалению, сиюминутные. Мы имеем не подкрепленные материально огромные финансы, которые по сути своей не долговечны и если не материализовать их в нечто не сиюминутное, не ровен час окажемся как у того разбитого корыта.

Источник: http://www.zerkalo.az/2013/azerbaydzhan-ne-skatert-samobranka/

Çağdaş zamanın Ələmutu: bizimlə kimlər və necə savaşır?

İlk terror təşkilatının yaradıcısı, Haşhaşilər (ərəbcə, assasinlər) hərəkatının rəhbəri haqqında bir yazı oxudum. (http://moderator.az/news/182121.html).

Livan əsilli fransız yazıçısı Amin Maaloufun «Səmərqənd» romanında Həsən Səbbahın tarixi-bədii obrazı ustalıqla yaradılıb. Bu arada qalanın adı Ələmuq deyil, Ələmut qalasıdır. İlk və ən dəhşətli terror təşkilatını yaradana qədər Həsən Səbbahın Səlcuq hökmdarı Məlik şahın sahibi-xəbəri, indiki dildə desək, kəşfiyyatın rəhbəri olması da çox düşündürür. Çağdaş zamanımızda terror qruplaşmalarının böyük dövlətlərin kəşfiyyatlarına bağlılığı və ya terror liderlərinin bir çox hallarda keçmiş kəşfiyyat şefləri olması haqda çox informasiyalar yayılır. Əsasən əsilsiz də sayılmazlar. Məsələn, Qarabağda münaqişəni Sovet Azərbaycanında və Sovet Ermənistanında müxtəlif vəzifələrin adı altında kamufulə edilmiş və o zamankı superdövlətin — Sovet İttifaqının Silahlı Qüvvələrinin Baş Kəşfiyyat İdarəsinin zabitləri olan kəşfiyyatçılar yaratdı, idarə etdi və açıq müharibə fazasına qədər gətirib çatdırdı. Bizə düşmən dövlətə gizli və açıq yardım edənlər də, işğala və soyqırıma təşkilati və informasiya dəstəyi verənlər, eləcə də, maliyyə və siyasi dəstəyi təşkil edən və əlaqələndirənlər də, o zaman artilleriyamızı və aviasiyamızı yanlış koordinatlarla azdıranlar da, motoatıcı qüvvələrimizi, piyada qoşun hissələrimizi pusqulara salanlar da, Qarakənd səmasında helikopteri vurub Azərbaycan hökumətinin yüksək vəzifəli heyətini qırdıranlar da… məhz həmin şəxslər idi. Mən 1990-cı ildə jurnalist araşdırması apararaq 20 yanvar qırğını ilə bağlı Azərbaycan Ali Sovetinin sədrinin adından, eləcə də, Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyində xüsusi müşavirədən sonra Moskvaya qoşun göndərin deyə vurulmuş teleqramların surətini əldə etmiş və yazı hazırlamış, qəzetdə dərc etmişdim. 1990-cı ildə prokurorluq orqanlarında yüksək vəzifə tutan biri məni: «Səni və ailəni yer üzündən silərəm» deyə təhdid də etmişdi bu yazıya görə. Bir həftə evimdə gecələyə bilmədim.

Kiçik bir haşiyə çıxım. İndi iki cümlə yazanlar dərhal özlərini qəhrəman elan edirlər. Əslində isə o illərdə yazıb altına imza qoyduğumuz hər qəzet materialı özümüzün özümüzə ölüm hökmümüz idi və biz bunu adi bir hal kimi qarşılayırdıq — elə bil belə də olmalıymış. Axı heç başqa cürü yox idi. Ancaq heç kim qəhrəman deyil. Ən azı ona görə ki, o jurnalistika da öldü, ancaq biz hələ yaşayırıqsa, nə qəhrəmanbazlıqdır, canım?! Mən həmişə yeri düşəndə deyirəm: biz bu peşə ilə məşğuluq deyə nə kiməsə minnət qoymalıyıq, nə də kimdənsə inciməliyik. Taleyimizi özümüz belə seçmişik.

90-cı il qırğını ərəfəsində SSRİ Daxili İşlər Nazirinin birinci müavini, Litva əsilli Sovet kəşfiyyat generalı Lisauskas Bakıda niyə peyda olmuşdu və bizim DİN-də nə barədə müşavirə keçirirdi? Sonradan Rusiya Təhlükəsizlik naziri olacaq Viktor Barannikov Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyində «nazirin birinci müavini» lövhəciyinin altında gizlənərək Azərbaycana qarşı nə təxribatlar törədirdi? Kimləri yetişdirib özündən sonra başımıza bəla qoyub getdi?! «Nezavisimaya qazeta»nın hərbi şərhçisi adı altında gizlənən kəşfiyyat zabiti Pavel Felgenhauerə 1993-cü ilin yazında Azərbaycan Qarabağda Arazboyu rayonları — Füzulini, Cəbrayılı, Zəngilanı itirməli olacaq deyə yazını hansı səviyyədə və nə məqsədlə sifariş etmişdilər?! … Bunlar haqqında danışan yoxdur bu gün. Ən yaxın tariximiz haqqında xeyli gerçəklər var və hələ də gizli qalır. Maaloufun “Səmərqənd”i Okeanın dibində gizli yatan bir kitabdan – sirrlə dolu bir məxəzdən bəhs edir. Bizim bəlalarımızla bağlı gerçəkləri də beləcə bir sirr kitabı kimi “tamam məxfi” qrifi altında hansı Okeanın dibinə gömmüşük görəsən?!

Mənim demək istədiyim budur ki, Səlcuq hökmdarının etmadını itirib sürgünə göndərilən, bundan sonra baş vəzir Nizamülmülkə qatı düşmən kəsilən, terror təşkilatı yaradıb baş vəziri qətlə yetirən Həsən Səbbahdan üzübəri terrorla kəşfiyyat arasında həmişə bir bağ olub. Yan tərəfimizdə Ermənistan adlı terror dövlətini yaradan və bəsləyən elə böyük dövlətlətin böyük kəşfiyatları oldu. Milli qüvvələrin hökumətinə qarşı qiyam qaldıran Surət Hüseynova maliyyə, informasiya, nəhayət, siyasi dəstək də elə oralardan gəlmişdi. Bir qonşu kəşfiyyat ona silah verib prezident Elçibəyin üzərinə göndərmişdi, o biri qonşu kəşfiyyat Gəncədə qondarma polkovnikə «Quran» kitabı bağışladı (yəni Azərbaycanda milli hökuməti devirməyin müqəddəs iş olduğunu vurğulamaq istədilər). Bu gün də bizə qarşı dünyanın böyük kəşfiyyatları savaşır. Həm də tək bizə qarşı deyil, Türkiyəyə qarşı da. «Erməni soyqırımı» iddiası nəhəng bir kəşfiyat proyektidir — ingilis xüsusi xidmətlərinin məhsuludur. Osmanlını Ərəb dünyasından çıxarmaq üçün ingilis kəşfiyatının inanılmaz avantüralarını, bu avantüraların qəhrəmanlarından saxta müsəlman lideri Ərəbistanlı Lourensi xatırlayın. Gözümüzün qarşısında Yaxın və Orta Şərqdə bütöv terror dövlətlərini kim yaradır? (DEAŞ-ı məsələn) Və sonra da o terror dövlətini «yox etmək üçün» bölgə dövlətlərinə «yardıma gəlir — silahını satır. Ərəbistan yarımadasının, Körfəzin ölkələrini, Şimali Afrikadakı əksəri müsəlman olan dövlətlərini Qətərə qarşı «terroru dəstəkləyir» iddiası ilə qaldıranlar sonra elə həmin «terroru dəstəkləyən» Qətərə 12 milyardlıq hərbi uçaq satdı… Konsprilogiya nəzəriyyələrindən uzağam. Nəzəriyyə deyil, faktlar aydın göstərir ki, hətta böyük-böyük dövlətlərin rəhbərlərini də Həsən Səbbahın çağdaş prototipləri yönləndirir. Elə bu gün bir yandan guya sülh axtarışına çıxan, o biri yandan Ermənistan adlı terror düşərgəsi saxlayan böyük qonşumuzu da göz önündə canlandırın. Görünür, Amerikada da, Avrasiyada da Assasinlər hərəkatını «nöqtə-vergül»ünə qədər incələyiblər. Belə məlum olur ki, monqol sərkərdəsi Ələmutu tutanda Səbbahın o dəhşət saçan kitabxanasını yandırmasaydı, çağdaş sahibi-xəbərlər hələ nə qədər «qiymətli» konspekt əldə etmiş olardılar.

…Bu arada amansız Tarix baş vəzir Nizamülmülkün qətlində terrorun banisi Səbbahla yanaşı ona inanıb Səlcuq sarayınacan gətitib çıxarmış Ömər Xəyyamın faciəvi sadəlövhlüyünü də ittiham edir. Həsən Səbbah qüdrətli Nizamülmülkü  terrorla öldürdü. Düzdür, baş vəzirin  “Siyasətnamə”sini öldürə bilmədi, ancaq böyük anlamda SİYASƏTi öldürdü. Terror dövrəyə girib siyasəti yönləndirən yerdə SİYASƏT bitər. “Tarix təkcə onu öyrədir ki, heç nə öyrətmir” deyib keçməyin, gənclər. Tarixə aldanmadan tarixi öyrənin.  

“Mən düşündüyüm üçün mövcudam…”- deyən robot insanlara istehza ilə baxdı.

“Mən robotam”, Ayzek Azimov

Bir müddət əvvəl ailəvi dostlarımızla Türkiyəyə uçurduq. Əvvəlcədən elektron biletlər də almışdıq, amma hava limanında qeydiyyat zamanı çətinə düşdük – guya aldığımız biletlərin qiymətinə baqaj pulu daxil deyilmiş. Əlavə ödəniş etməli olduq. İstirahətimiz pis başlamırdı. Hamımız əsəbiydik. Qeydiyyatla məşğul olan xanım halımızı görüb bizə ürək-dirək vermək istədi və ağzını büzərək:”Heç internetnən də bilet alarlar!”,- dedi. Bir-birimizin üzünə baxdıq. Əlimizdən gülməkdən başqa heçnə gəlmədi…

***

Davosdakı Dünya İqtisadi Forumu (WEF- World Economic Forum) barədə xəbəri olmayan çox az adam tapılar. Bu Isveçrə qeyri-hökümət təşkilatı 1971-ci ildə Klaus Martin Şvab (Klaus Martin Schwab) tərəfindən yaradılıb. 1938-ci ildə Almaniyanın Ravensburq şəhərində doğulan Şvabın atası fabrik direktoru olub. Gimnaziyanı bitirdikdən sonra Sürixdə İsveçrə ali texniki məktəbində oxuyub və mühəndis diplomu alıb. 1965-ci ildə texniki elmlər doktoru olub. Daha sonra təhsilini davam etdirərək İsveçrənin Fraiburq universitetində sənaye iqtisadiyyatını öyrənib və 1967-də iqtisadiyyat doktoru elmi dərəcəsini də alıb. Bununla da kifayətlənməyən Şvab Harvard Universitetini dövlət idarəçiliyi magistr dərəcəsi alaraq bitirib (Master of Public Administration).

1972-ci ildən Cenevrə universitetinin professoru olaraq işgüzar idarəçilikdən mühazirələr oxuyub. Harvard universiteti və Massaçusets texnoloji institutunun akademik həyatında fəal iştirak edir.

Klaus Martin Şvab hələ də WEF-in təsisçisi və rəhbəridir. 1000-dən artıq üzvü olan bu QHT hər il İsverçrənin Davos şəhərciyində dünyada gedən iqtisadi, siyasi, texnoloji proseslər, o cümlədən də iqlim və ətraf mühitlə bağlı məsələləri ən nüfuzlu iş adamları, dövlət başçıları və digər sanballı insanların iştirakıyla müzakirə edir. Davosda hər il olduqca qlobal məsələlər haqqında həm açıq, həm də qapalı məsləhətləşmələr baş tutur. 2016-cı ildə isə cənab Klaus Şvab bəşəriyyətin artıq “industry 4.0”, yəni 4-cü sənaye inqilabı dövrünə girdiyini bəyan etdi.

Bəs 4-cü sənaye inqilabı nədir və ya nə deməkdir? Ümid edirəm ki, hörmətli oxucularım 3-cü sənaye inqilabı barədə yazdığımı unutmamışlar. Amerikalı Ceremi Rifkinin hətta bu barədə kitabı da var. Bir ildir ki, bu kitabı əldə etmək istəyimə rəğmən hələ də bunu edə bilməmişəm, çünki həmin əsər bestsellerə çevrilib. Hamı daxiliyanma mühərriyinin sonu və bununla bağlı baş verəcək dəyişikliklər haqqında oxumaq istəyir. Ceremi Rifkinin mühazilərində söylədikləri və yazdıqlarını tam anlamamış və həzm etməmiş Klaus Şvab 4-cü sənaye inqilabından söz açdı və bu barədə kitab da buraxdı. İndi də 3-cüsü barədə kitabı tapmamış 4-cüsünün axtarışına çıxmışam. Amma 4-cü sənaye inqilabının əlamətlərindən olan qlobal şəbəkədə artıq bu kitabı oxumaq mümkündür. Hər halda bu imkandan yararlanmaq niyyətindəyəm. Beləliklə, gəlin dünyanı da deyil, bizim özümüzü belə kökündən dəyişdirməli olacaq bu inqilabın nə kimi bir şey olduğunu anlamağa çalışaq.

Klaus Şvab məqalələrinin birində 2008-ci ildəki böhrandan sonra dünyanın iqtisadi artımın əvvəlki səviyyəyə çatdırılması üçün olduqca böyük səylər göstərməsinə baxmayaraq bunu tam mənasında edə bilmədiyi haqda yazır. Onun fikrincə, böhranı doğurmuş səbəblərin müvəqqəti olduğunu düşünmək yanlış olduğundan anlamaq lazımdır ki, iqtisadiyyat böhrandan sonrakı yeni dövrdə tam başqa bir şəkildə işləyəcək.

Şvab yeni dövrün yaxud da yeni dünyanın altı əsas səbəbini qeyd edir.

Birincisi, iqtisadi artım böhrandan əvvəlkindən xeyli zəif olsa da, sabitləşəcək;

İkincisi, artımı texnoloji dəyişikliklər təmin edəcək və onların təsiri XIX və XX əsrlərdəki sənaye inqilabınındakından daha əsaslı, nəticələri isə daha tutarlı olacaq;

Üçüncüsü, dəyişikliklər müasir dünyada mövcud olan qarşılıqlı əlaqələr hesabına böyük sürətlə baş verəcək və onlar həm iqtisadi strukturlara, həm hökumətlərə, həm təhlükəsizlik təminatı mexanizmlərinə, ən əsası da insanlarin həyatına siraət edəcəklər;

Dördüncüsü, bütün sahələrin başdan ayağacan dəyişə biləcəyi ehtimalı olduqca güclüdür. Məsələn, bütün kommersiya daşınmaları sahəsini alt-üst etmiş Uber. Əmtəə və xidmətlərin “uberləşdirilməsi” baş verir, yəni, istehlakçılar onlardan istifadə etsələr də, mülkiyyətçi olmurlar;

Beşincisi, 3D çapı bütün sənaye istehsalını dəyişəcək, yəni təminatçılar (provayderlər) şəbəkəsi ya tam yoxa çıxacaq, ya da tamamilə başqa bir şəkil alacaq. Çeviklik hər şeyi həll edəcək;

Altıncısı, iqtisadi artım kapital və təbii sərvətlərdən  deyil, insan zəkası və innovasiyalardan asılı olacaq.

Davos forumunun yekun məruzəsində 2020-ci il üçün 4-cü sənaye inqilabının insanlara robot texnikası və avtonom nəqliyyat, süni zəka və onlayn (online) təhsil, yeni materiallar, biotexnologiya və genomika dünyasını açacağı vurğulanır. Bəzi peşələrin yox olacağı, bəzilərinin daha da inkişaf edəcəyi, ağlımıza gəlməyən yeni peşələrin yaranacağından da bəhs edilir.

Qərb iqtisadçılarının gəldiyi qənaətə görə, iqtisadi inkişaf potensialı artıq tükənib və yeniliklər tətbiq olunmasa, artım barədə düşünməyə belə dəyməz. Bir sözlə, söhbət eyni əmtəənin daha az əmək (işçi qüvvəsi) sərf etməklə əldə edilməsindən gedir. Bundan əvvəl, bir çox beynəlxalq korporasiyalar əmtəənin maya dəyərini azaltmaq üçün istehsalı işçi qüvvəsi daha ucuz olan inkişaf etməkdə olan və ya üçüncü dünya ölkələri ərazilərinə keçirir, dilimizdə zərb-məsələ çevrilmiş offşorlardan yararlanırdılar. İndi isə vəziyyət dəyişir, daha Çindəki fəhləyə ABŞ yaxud Almaniyada eyni işi görən işçidən onqat az məvacib vermək mümkün deyil. Beləliklə, əmtəənin maya dəyəri artır. Bura daşınma xərcləri, gömrük rüsumları və digər məqamları da əlavə etsək, istehsalın astarının üzündən baha başa gəldiyi ortaya çıxır. Bahalı məhsulların alıcılıq qabiliyyəti zəif olan istehlakçılar tərəfindən alınmaması isə mənzərəni lap tamamlayır. Belə olan halda hansı sabit artımdan danışmaq olar? Buna heç bir iqtisadiyyat dözə bilməz. Hər halda, yaxın illərdə bütün dünya yenilənməsə, problemlər düyünü daha da artacaq, məhəlli və digər münaqişə və müharibələr ehtimalı başımızın üstünü daha kəskin şəkildə alacaq.

Bəs əmtəənin maya dəyərini azaltmaq üçün nə edilməlidir? Bu yerdə bir neçə ünsür ortaya çıxır — sənaye istehsalının robotlaşdırılması (bunun üçün süni zəkanın təkmilləşdirilməsi və ən elementar, yaradıcı düşüncə və qərar vermək qabiliyyəti tələb etməyən işləri görə biləcək robotların geniş tətbiqi lazımdır); sənaye müəssisələrinin istehlakçıya daha yaxın yerlərdə yerləşdirilməsi (üçüncü dünya ölkələrindəki zavod və fabriklərin geriyə qaytarılaraq daşınma və onunla bağlı xərclərin aradan qaldırılması); 3D printerləri və ondan da irəli getmiş additiv texnologiyaların məhsulu olan kvant printerlərinin tətbiqi (kvant printerləri 3D printerlərindən daha təkmil olaraq əşyanın molekulyar deyil, atom strukturunu təkrar edə biləcək, yəni, hər hansı detal qalsın bir yana, süni insan orqanları və əzaları yaradılacaq). Bir sözlə, yaxın, özü də ən yaxın zamanların trendi süni zəkası olan robotlardır. Onlar sənaye, nəqliyyat, elm və təəssüf ki, müharibələrdə tətbiq olunacaqlar. Hərbi sənaye komleksləri artıq bunu edir — dronlar vasitəsilə düşmən bombalanır.

Əslində, XXI əsr iqtisadiyyatı həm hökumətlər,  həm biznes, həm də cəmiyyətdən çevik olmağı, sürətlə dəyişən yeni şəraitə həmən uyğunlaşmağı tələb edir. Hökumətlər baş verənlərin nəticələri ilə əlləşməməli, əksinə, mümkün dəyişiklikləri öncədən görməli və innovasiyaların tətbiqi üçün özəl sektora şərait yaratmalı olacaqlar.

Bununla yanaşı, bir sıra iqtisadçıların fikrincə, robotlar insanları istehsalatda, xidmət sahəsində, nəqliyyatda əvəz etdikcə insanlar arasındakı qütbləşmə bir qədər də güclənəcək. Seqreqasiya və sosial bərabərsizlik kəskinləşəcək. Bir sözlə, ciddi sosial problemlər yaranacaq. Uduzmayanlarsa əqli (intellektual) və fiziki kapitalı təmin edəcək ixtiraçılar, səhmdar və investorlar olacaq.

Və bu yerdə gəlib yenə də təhsil məsələsi ilə üzləşirik. Bəzi iddialara görə, az sonra bir sıra peşələr yoxa çıxacaq və onları digərləri əvəzləyəcək. Hələliksə, söhbət 2020-ci il üçün ən aktual olacaq 10 bacarıqdan gedir:

1.Kompleks məsələlərin həlli bacarığı
2. Tənqidi düşüncə
3. Yaradıcı qabiliyyətlər
4. İdarəetmə istedadı

5.Başqalarıyla uzlaşma

6. Emosional zəka

7.Düşünmək və qərar vermək bacarığı
8. Xidmətə yönümlülük
9. Danışıq aparmaq səriştəsi
10. Koqnitiv çeviklik

2000-cilərin əvvəlində üç qlobal ünsür konsepsiyası barədə danışmağa başlamışdılar: qlobal rabitə, qlobal naviqasiya və qlobal bilgi. İndi isə söhbət dördüncü qlobal ünsür – “təhsil”dən gedir. Qlobal təhsil deyəndə hamının bildiyi və haqqında eşitdiyi onlayn (online) təhsil nəzərdə tutulur. Dünyanın “uberləşdirilməsi” nəticəsində onlayn təhsil geniş vüsət alacaq ki, bu da iddialara görə “Bolonya sistemi”nin sonu olacaq. Söhbət çox sürətlə dəyişən şəraitdə iş yerini itirməmək üçün yeni tələb və çağırışlarla ayaqlaşacaq insanların çevik şəkildə və qısa zaman kəsiyində lazımi biliklərə yiyələnmək məcburiyyətindən gedir. Ənənəvi təhsil forması, yəni ali məktəb və universitetlərdən diplom almaq az qala bir ömür vaxt aparır. İnnovasiya və texnologiyalar isə gözləmir və bu yerdə onlayn təhsil öz çevikliyi ilə tələbatı ödəyir. İddialara görə, yaxın gələcəkdə artıq ali təhsil diplomu əhəmiyyətini itirəcək. İşi bacarana tapşıracaqlar!

Amma iş təkcə onlayn təhsillə bitməyəcək – onlayn idarəetmə də populyarlaşacaq. Məsələn, robotlaşdırılmış sənaye müəssisələrini işə çıxmamaqla, yəni oturub evdən də idarə etmək mümkün olacaq. Bu müəyyən mənada artıq mövcuddur. Elə götürək, redaksiyaları. Vaxtilə, böyük ofislər, nyus-rumlar (newsroom) qurur, onları bilgisayarlarla təmin edirdik. Xəbər və ya yazını bir bilgisayardan o birisinə disketlərə yazmaqla ötürürdük, sonra naqillər vasitəsilə redaksiyadaxili şəbəkələr yaratdıq – disketlər yox oldu. Nyusrumlar arı pətəyinə bənzəyirdi. İndi isə artıq nə böyük ofislərə, nə də nəhəng nyusrumlara ehtiyac var. Qlobal rabitə — internet mövcuddur. Elə götürək “Ayna”nı. Müəlliflərimiz dünyanın hər yerindən yaza bilirlər – Türkiyədən, İsveçrədən, İngiltərədən, Hollandiyadan, hətta Goradil və Şüvəlandan. Özü də yerlərindən tərpənmədən. Bu, artıq gerçəklikdir.

İndustry 4.0 barədə innən belə hələ çox danışmalı olacağıq və danışacağıq da, çünki proseslərin quyruğunda sürünməməliyik. Əksinə, onları qabaqcadan görməyi bacarmalıyıq. Yeni texnoloji həyat düzəni evimizin astanasındadır və orada adicə “keyfiyyətli istehlakçılara” yer olmayacaq, o cümlədən də istehlakçı ölkələrə. Anlamalıyıq ki, innən belə iqtisadi artım kapital və təbii sərvətlərdən deyil, insan zəkası və innovasiyalardan asılı olacaq. Almaniya son 3-4 ildir ki, məhz  bu istiqamətdə hər il 40 milyard yevro pul xərcləyir. Bədbin proqnozlara görə, istehsal sənayesi olmayan ölkələr, yəni texnoloji düzənlə ayaqlaşmağı bacara bilməyənlər nəinki müstəqilliklərini, hətta dövlətçiliklərini də itirəcək və qlobal robot-texniki korporasiyalar tərəfindən idarə olunacaq ərazilərə çevriləcəklər…

Media mühiti bizi, sözün doğrusu, çox məyus edir

(Qambit – şahmatda oyunçulardan birinin mərkəzdə üstünlüyə nail olmaq üçün fiqurlarını qurban verdikləri debütlərin ümumi adıdır)

Jurnalist Əfqan Muxtarlı Tiflisin küçələrində sərbəst gəzəndə, bəlkə də, Azərbaycan hökuməti üçün bizə bəlli olmayan səbəblərdən bəzi narahatlıqlar yaradırmış. Amma gətirilib Bakı həbsxanasına salınan kimi hökumətin  əməlli-başlı başağrısına, özünün özünə yaratdığı ciddi problemə çevrilib.

Elə bir əməl törədilib ki, onu izah etmək üçün bir dövlət qurumu (Baş prokurorluq) hakimiyyətin digər qolunun (Milli Məclisin insan hüquqları komitəsinin) nümayəndəsinin bəyanatını təkzib etməli olur, Gürcüstanın Təhlükəsizlik xidməti ilə Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanlarının rəsmi məlumatları dabandabana zidd gəlir. Biri deyir «yaşıl» sərhəd zonasında saxlanılıb, o biri deyir Balakən ərazisində qaçmağa cəhd göstərəndə tutulub. Jurnalist özü isə Tiflisdə başına torba keçirilərək oğurlandığını bildirir. Üçündən ikisinin yalan danışdığı aşkardır. Maraqlıdır ki, həm Gürcüstanda, həm Azərbaycanda, həm də olaydan heyrətə gəlmiş Avropa ölkələrində hamı sonuncuya inanır.

Budur, Avropa Parlamenti öz mövqeyini Əfqan Muxtarlı məsələsi ilə əlaqədar xüsusi qətnaməsində ortaya qoydu, ölkəmizin ünvanına ağır tənqidlər söylədi, yeni tələblər irəli sürdü. Ona qədər bu adda-soyadda jurnalist tanımayan avropalı deputatlar üçün indi Muxtarlı Azərbaycanda insan hüquqlarına, media azadlığına qarşı basqıların parlaq sübutuna çevrildi.

Əhvalat nə qədər xoşagəlməz olsa da, onun Azərbaycanın daxilindəki inert şəraitə ciddi təsir göstərməyəcəyi qənaətindəyəm: həbsdə yatan jurnalistlərin sayı 10 idi, 11 olacaq. (Belə bir qəddar həqiqəti aşkar dilə gətirdiyimə görə məndən inciməyin.) Hətta, ehtimal edirəm ki, deputatlarımız bu gün-sabah toplaşıb Avropa parlamentinə barmaq silkələyib «gedin, öz işinizlə məşğul olun» deyəcəklər, kimsə «erməni əlaltılarını» yada salacaq, kimsə «inkişafımızı gözü götürməyib bizə şər atanların» kölgəsini qılınclayacaq.

Ancaq eyni zamanda şübhəm yoxdur ki, Avropa parlamentinin qətnaməsinin Gürcüstana mühüm təsiri olacaq, Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində yaranmış çatın dərinləşməsi təhlükəsini artıracaq və Qərb dünyasında onsuz da zədəli imicimizi bir az da korlayacaq.

Niyə, nəyin naminə ölkə belə itkilərə hazırdır? Hansı ağılın məhsuludur bu şanlı əməliyyat? Gəlin, bir anlığa inanaq ki, Əfqan Muxtarlı sərhəddən bu yana informasiyadan əlavə, «ölkədə təhlükəsizlik mühitinin pozulmasına xidmət göstərən» (deputat Nəsirovun ifadəsi) nəsə ötürürmüş. Ancaq onun vura biləcəyi ziyan hökumətin öz-özünə, ölkənin beynəlxalq əlaqələrinə, imicinə vurduğu ziyanla müqayisə oluna bilərmi?

Bir neçə gün öncə İngiltərə səfirliyinin təşkil etdiyi qəbulda hovuz qırağında politoloqlarla söhbət edirdik. Onlardan biri «bu əməliyyat Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərinin korlanmasına çalışan qüvvələrin fəaliyyətinin nəticəsi ola bilər», dedi. Etirazım yoxdur. Bəs nə vaxtadək ölkənin səlahiyyət sahibləri həmin qüvvələrin uğurlu fəaliyyətini izləyəcək, susacaq, yaxud onların əməllərinin ört-basdır edilməsi üçün bəyanatlar verəcək? Hərbi nazirlikdə irinləyib-irinləyib birdən partlayan çibanın ağrısı yaddan çıxdımı?

Avropa parlamentinin qətnaməsini şərh edən hüquqşünas İntiqam Əliyev:”İndi hökumət iki yoldan birini seçməlidir”, — deyir. “Ya islahatlara getmək, ya da əvvəlki siyasətini eyni inadla davam etdirmək”. Yəni, ən bəsit formada: ya ziyanın yarısından dönmək, Muxtarlını azad etmək, onu qaçıran «kovboyları» cəzalandırmaq, ya da «düz eləmişəm, əcəb eləmişəm» söyləyərək yaxın qonşularımızın və uzaq Avropanın üzünə durmaq.

Doğrudan, maraqlı seçimdir. Hüquqi baxımdan da, mənafe nöqteyi-nəzərindən də. İkincı halda təkcə şahmatda deyil, gərək ki, psixologiya elmində də onun xüsusi adı var.

Böyük qızım Boğaziçi universitetindən məzun olanda bütün ailə məzuniyyət mərasiminə getmişdik. Universitet stadionu dolub daşırdı. Xoşbəxt ailələr həyəcanla mərasimin başlanmasını, sevincli məzunlar isə səbirsizliklə “kep”lərini havaya fırladacaqları anı gözləyirdilər. Mən isə həm də rektor, professor Kadri Özçaldıranın təbrik nitqini – görən bu tanınmış fizik nələrdən danışacaq, tələbələrinə nə nəsihətlər verəcəkdi. Kürsüyə çıxan rektor gözlənilənin əksinə çıxış etmək yerinə məzunlardan üzr istəməklə kifayətləndi:“Bizi bağışlayın, dünən sizə öyrətdiklərimiz artıq köhnəlib, onları unudun”. Rektorun titrək səslə söylədiyi son sözləri təsirli idi:“Sizə düşünməyi və araşdırma aparma həvəsini öyrədə bilmişiksə, biz dünyanın ən bəxtəvər müəllimləriyik”.

Bəlkə də dünyadakı ən qısa, amma ən anlamlı məzuniyyət çıxışı idi bu. Bu çıxışın ardınca “kep”lər havada uçuşmuşdular. O gün, o sevincli günümdə müasir təhsil sistemləri haqda düşünmüş, türk və Qərb sistemlərini müqayisə edib, nə qədər geri qaldığımıza üzülmüşdüm. Təəssüf ki, o üzüntü günü bu gün də davam etməkdədir. Elm və texnika isə elə sürətlə inkişaf edir, biliklər elə tezliklə yenilənir ki, təhsil də bundan nəsibini alır…

* * *

Babaları Yaponiyadan Amerikaya 1906-cı ildə San-Fransisko zəlzələsinə yardım üçün gəlmişdilər. Atası da özü kimi Kaliforniyada doğulmuşdu. Məktəbliykən şahmat turnirində ünlü fizik E.Teller tərəfindən kəşf edilmiş, Hers fondunun təqaüdünə layiq görülmüşdü. Başdöndürücü bir karyera yapmışdı — Fərqlənmə ilə əfsanəvi Harvard universitetindən məzun olmuş, Berklidə çalışmış, Prinstonda mühazirə oxumuşdu.

Bu gün Nyu York Siti kollecinin professoru olan 1947 təvəllüdlü Mitio Kaku dünyanın ən tanınmış fiziklərindən biri, futuristi və “Gələcəyin fizikası”, “İmkansızlığın fizikası”, “Supersimlər nəzəriyyəsinə giriş” kimi intellektual bestsellerlərin müəllifidir. O, zəmanəmizin ən tanınmış elm populyarizatoru və təbliğatçılarından biridir. Dünyanın quruluşu haqdakı kitabları, televiziya və radio çıxışları, çəkdiyi sənədli filmlər, “Discovery” kanalındakı proqramları Kakuya dünya şöhrəti gətirib. “Nyu York Tayms” qəzeti onu Nyu Yorkun ən ağıllı adamı seçib. Elm aləminin ən görkəmli şoumenidir həm də Kaku.

Kakuya heyranlığım onun Eynşteynin başladığı məşhur “Hər şeyin nəzəriyyəsi” araşdırmaları ilə tanışlıqdan sonra olmuşdu. “Hər şeyin nəzəriyyəsi” kainatın 4 fundamental gücünü birləşdirməli idi – qravitasiya, elektromaqnetizm, “böyük güc” və “kiçik güc”. Kaku da Eynşteynin izindən gedərək fizikanın nəhayi məqsədinin təbiətin bütün qüvvələrini birləşdirən universal riyazi düsturun tapılması olduğunu düşünür. Bununla da o, Tanrının Əqlini oxumağın mümkün olacağını iddia edir. Gəldiyi nəticə də belədir:”Fiziklər yeganə alimdirlər ki, “Tanrı” kəlməsini utanıb qızarmadan tələffüz edə bilərlər”.

Kakuda ən çox təhsillə bağlı fikirlərini sevmişdim. “Gələcəyin fizikası” kitabında o, XXI əsrdə məktəblərin artıq “əzbərçilər” tirajlamayacağını yazır. İnternet var ikən beynin lüzumsuz informasiya ilə yüklənməsini absurd sayır, “Əgər məlumatı əldə edirsənsə, ağıl və zəka analiz etməyə, arqumentləri müdafiə etməyə yönəlməlidirlər” deyir.

Görkəmli futuristə görə yaxın illərdə imtahanlar yığışdırılacaq, hətta və hətta get-gedə heç müəllimlərə də ehtitac qalmayacaq, “Biz daha avtonom yaşayacaq, öz həyatımızla bağlı üzərimizə daha çox məsuliyyət götürəcəyik” kimi fikirlər söyləyir. “Nəzarətedici orqanlara” ehtiyac qalmayacağını, insanların özlərini maarifləndirəcəyini, üstəlik nəyi öyrənib öyrənməməyə də özlərinin qərar verəcəklərini bildirir. Ehtiyac olduğunda köməyə “ağıllı divar”lar gələcək. Süni intellektlə çalışan bu “divar”lar evlərdə, ofislərdə, küçələrdə qurulacaqlar. Kaku bu sistemlərin sadəcə təhsildə deyil, tibbdən hüquqa, psixologiyaya qədər geniş sahələrdə tətbiq ediləcəyini yazır.

Amerikalı fizik online-kursların təhsildə önəmli bir yerə sahib olacağını deyir, baxmayaraq ki, insanlar hələ ki fərdi çalışmaqdan hürkürlər. Online-kurslar universitetləri tamamən sıxışdırıb silməyəcəklər. Sonuncular əsasən virtual olaraq fəaliyyət göstərəcəklər. Yaxında auditoriyada oturanlara uğursuz tələbə kimi baxıb, “Onlar öz təhsillərini özbaşlarına qura bilməyiblər” deyəcəklər. Zaman içində universitet diplomları da mənasız kağız parçasına çevriləcəkdir. Onların yerini konkret sahə üzrə qabiliyyət dərəcəsini təsdiqləyən sertifikatlar tutacaq.

Mitio Kaku kreativlik, təxəyyül, təşəbbüs və liderlik keyfiyyətlərinin ən tələb görən göstəricilər olacağını deyir. Dünya artıq intellektual sərmayeyə önəm verəcək. Kakuya görə kənd təsərrüfatına bel bağlayan millətlər gələcəkdə kasıblığa məhkumdurlar. Gələcəkdə perspektivli sahələr biotexnologiya, nanotexnologiya və süni intellekt sahələri olacaq. Fabriklərdə canlı işçi qüvvəsi qalmayacaq.

Onun fikrincə insanın əsas problemi geriyə — kütləyə baxmaq, onsuz bir addım ata bilməməkdir. Bu inert insan fərqli olmaqdan çox qorxur, illah da birinə bənzəmək istəyir. Ona görə də mövcud təhsil sistemi gələcək üçün deyil, keçmiş üçün kadr hazırlayır. Bu təhsil adamı səhər qalxıb işə getməyə öyrədir. Halbuki o iş artıq yoxdur, dünya başqa dünya olub.

* * *

Mitio Kaku kimilər bu inqilabi düşüncələrlə modern ölkələrə yeni bir şəkil verirlər. Bəs biz hardayıq? Biz nə ilə məşğuluq? Biz isə bütün güc və enerjimizi idmana yönəltmişik. Yeni texnologiyalara, Silikon vadilərinə deyil, idman yarışlarına, idman məktəblərinə milyonlar xərcləyirik. Hər məsələdə olduğu kimi ifrata qaçırıq. Əvvəllər fizik, kosmonavt, həkim, prokuror, axır vaxtlar da jurnalist olmaq dəb idi bizdə. İndilərdə isə kimi dindirirsən uşağını idmançı eləmək istəyir. İdmançıya, jurnalistə dövlət binalar tikir, mənzillər verir, pul verir. Amma gənc fizik və riyaziyyatçılara verilmir, elm, irfan təşviq olunmur. Bu beyinlər olmasa ölkəmizi necə təhlükələr gözləyir, bunu heç düşünürükmü?

Ümumiyyətlə, bu sovetdənqalma ev paylamalar, fəxri adlar, orden və medallar – insanı “boğaz” edən, dilini qısaldıb gözünü kölgəli salan “köhnəliklər” davam etdikcə önümüzdə bizi cəhalət gözləyir…

* * *

Kasıb bir adam ailəsini doyurmaq üçün ipək xalçasını satmaq istəyir. Bir varlı xalçanı bəyənir və qiymətini soruşur. Zavallı adamcığaz da 100 dirhəm deyir. Varlı tərəddüd etmədən xalçanın pulunu verir. Kasıb evinə çörək aparacaq deyə sevinir. Varlı adam isə kasıba deyir ki, heç bilirsənmi bunun əsil qiyməti nədir. Sonra da əda ilə ‘’3 000’’ deyir. Kasıb məyus olur. Zəngin də soruşur ki, bəs niyə 100 dirhəmə satdın? Adamcığaz da qayıdır ki, bildiyim ən böyük rəqəm 100 idi çünki…

Bilkent universitetindən bir araşdırmaçı “Dilin anlam zənginliyi və anlam dərinliyi inkişaf etmədikcə o dil ilə görülən işlərin sayı artmayacaqdır” deyir.

XX əsrin ən böyük filosoflarından Lüdviq Vitgenşteyn (Ludwig Wittgenstein, 1889 – 1951) ”Dilimin sərhədləri dünyamın sərhədləridir” demişdi. Danışıq dili 150-200 kəlmə/dəqiqə, oxuma dili isə 200-250 kəlmə/dəqiqə ikən, düşünmə dili 1300/1800 kəlmə/dəqiqə səviyyəsindədir. Belə olan halda kifayət qədər söz, anlam, qavrama sahib olmayan beyin bu sürətli dünya ilə ayaqlaşa bilməz.

Qısacası, 200 kəlmə ilə düşünən 2000 kəlmə ilə düşünəni anlaya bilməz. ‘’Dilin qədər varsan’’ yəni.

Sanki bilərəkdən 100-dən böyük rəqəm bilməyən, 200 kəlmə ilə danışan insanlar yaradırıq…

Dilimiz qədər varıq…

Günəşin yaxaladığı, mavinin dalğalandırdığı və yaşıllığın fərəhləndirdiyi Datçadan turizm barədə söhbətimiz