Yayda adamların üzü dənizə olur. Ona görə, yəqin, çoxunuz Pirşağıdan Novxanıyadək 12-13 kilometrlik təzə yol çəkildiyindən xəbərdarsınız. Dübbədüz qəşəng yoldu, təkərlərin altında asfalt elə şırıldayır ki, maşının açıq pəncərəsindən nəm külək də vuranda, elə bil, şəlalənin altında durmusan.

Ən böyük nailiyyət isə odur ki, yolun hər iki tərəfi ilə piyadalar üçün səkilər salınıb! Axır ki, uzun illərin təcrübəsi nəticəsində yolçəkənlərimiz müşahidə ediblər ki, Abşeron kəndlərində sürücülərdən savayı, piyadalar da yaşayırlar.

Mediada «Şosse hazırdır» başlıqlarını oxuyub səhər tezdən velosipedimlə onu başdan-ayağa keçmək həvəsinə düşdüm. Ara-sıra qanqaraçılıq olurdu. Pirşağı tərəfdə asfaltın üstü tısbağa çanaqlarının qırıqları ilə dolu idi. Görünür, bizim təzə yolumuz onların «dəbə-baba» yolunu kəsirdi. «Neyləmək olar», deyə özümə təsəlli verdim, «inkişaf qurban tələb edir. Hərçənd, ağıllı tərpənməklə qurbansız ötüşmək mümkündü. Yol – həyatdırsa, tısbağaların da həyatını qorumaq üçün asfaltın altından bir-iki yerdə yoğun boru atmaq kifayətdi». Bəzi hissələrdə səki artıq dağılmağa başlamışdı, çünki elə qumun üzərindən döşənmişdi, yanı bərkidilmədən qırağına daş düzülmüşdü. Yağan yağışlar, əsən küləklər qumu sovurub-yuduqca, asfalt aşılanırdı, səki çökürdü. Buna da şükür oxudum:”Hər əyər-əskiyimiz birdən düzəlməz ki! Yavaş-yavaş səki salmağı da öyrənəcəklər”.

Fatmayı-Goradil bərabərində yol gurlaşırdı. Günəş qalxdığında ailələr – əsasən, qadınlar və uşaqlar — bağlardan çimərliklərə axışırdılar. Heç yerdə «Keçid» işarələri, xalq arasında «zebr» deyilən zolaqlar gözə dəymirdi. Maşınlar ara verəndə adamlar dovşanlar təki bu səkidən o səkiyə qaçışırdılar. Yenə toxtaxlıq üçün əsas tapdım:”Tısbağadansa, dovşan yerində olmaq yaxşıdır”.

Yolu başa vurub geri dönəndə Novxanı ilə Goradilin arasında bir balaca “dovşan”a da rast gəldim. Təxminən 6-7 yaşında, başı həsir papaqlı oğlan uşağı 15-20 metr arxadan gələn qadınları gözləyirdi ki, asfaltı adlasınlar. O, gah tənbəl-tənbəl yeriyən qadınlara, gah qarşıda günəş altında bərq vuran dənizə baxıb səbirsizlikdən yerində dingildəyirdi. Yanından ötəndə gülümsədim: “Salam, balaca”. “Əleykümm-salaaam”, — deyə oğlan papağını qaldırıb sevinclə qışqırdı. Bütün narazılıqlarımı unutdum, kefim lap kökəldi. Az qalırdım, qarşımdan ötən avtomobillərə də əl eləyim.

Bir az aralanmışdım ki, arxadan əyləclərin müdhiş səsini və qadın çığırtıları eşitdim. Velosipedi saxlayıb geri döndüm. Qara bir maşın yolun ortasında köndələn dayanmışdı. Hər iki istiqamətdə avtomobillər sıraya düzülmüşdü. Qara maşından düşən iki kişi qadınları tələsik arxa oturacağa əyləşdirirdi. Birdən gənc qadın onların əlindən çıxdı, cumub yolda böyrü üstə qalmış həsir papağı götürdü və geri qaçdı. Qara maşın yerindən qopdu.

Dallarınca sürdüm. Bəlkə, təzə tanışıma köməyim dəyə bilərdi. Məsələn, uşağa xəstəxanada qan lazım olardı. Ancaq, hansı xəstəxanada? Bu çaqqaçuq velosipedlə hara gedirdim?..

Evə qayıdanda əsəbimdən dodağımı gəmirirdim. Goradil-Fatmayı bərabərində fəhlələr tökülüb yolkənarı bağların suvaqsız divarlarını ağardırdılar, qaçqınların tutduğu uçuq-sökük sanatoriyanın zibilli həyəti görünməsin deyə daşdan, qamışdan hasar qaldırırdılar.

Əli belində fəhlələrə rəhbərlik edən kişinin qabağında saxladım. Acığımı üstünə tökməyə adam tapmışdım. Hirslə burada nə iş gördüklərini soruşdum. “Rəis” duruxdu.

— Rəsmi açılışa hazırlaşırıq.

— Heç olmazsa, keçidlər qurun, piyadalar üçün zolaqlar da ağardın.

Kişi alnının tərini silib günahkarcasına:

— Vallah, müəllim, o bizlik deyil, — dedi.

Axşama kimi özümə yer tapammadım. Uşaq yadımdan çıxmırdı. Axır yol polisində işləyən yaxın tanışıma zəng edib əhvalatı danışdım. Hadisənin nə ilə nəticələndiyini, uşağın hara aparıldığını öyrənmək istədiyimi dedim. Tanışımdan cavab gəldi ki, “bu gün həmin ərazidə heç bir hadisə qeydə alınmayıb”.

Mən Azərbaycanda cinayət və qəza hadisələrinin qeydiyyat təcrübəsinə bələdəm. Ölünü gizlətmək olmur – dirini gizlətməyə nə var! Ona görə də hay-küy salmaq əvəzinə xeyli sevindim. Sevindim ki, qeydə alınmayıbsa, ya aldırmayıblarsa, deməli, mənim “dovşan”ım sağdır. Yayın yarısı qabaqdadır, çox ola bilsin ki, biz hələ görüşəcəyik.

Yol, həqiqətən, həyat deməkdir. Amma bu, təkcə sürücülər üçün yox, tısbağalar üçün də, dovşanlar üçün də, hətta piyadalar üçün də belə olmalıdır. Azərbaycan dünyada qlobal təhlükəsizliyə xidmətilə fəxr edir. Öz vətəndaşlarımızın lokal təhlükəsizliyinə niyə bu qədər biganəyik? Niyə bizdə avtomobil yolları təhvil alınanda, «qırmızı lentlər» kəsiləndə bu yolların piyadaların rahatlığı və təhlükəsizliyinə nə dərəcədə uyğun olduğunu dövlət nəzərə almır? Əvvəl yol salınır, iyirmi-otuz adam maşın altında əziləndən sonra təzədən keçidlər tikmək yada düşür. Təkcə gözdəniraq yerlərdə deyil, mərkəzi şosselərdə də belədir. Lap elə aeroport yolu, Zabrat yolu, “Azadlıq” prospekti ilə bağlı əhvalatları yada salın.

Mətbuat yazır, camaat şikayət edir, ölü yiyələri yığışıb yolu kəsməyincə fikir verilmir. Deməli, belə olduqda neyləmək lazımdır?

Mənim də bu yazını yazmaqla ürəyim soyumadı. Qəza baş verən yerdə özüm asfaltda bir “zebr” çəkdim.

Arif Əliyev, İbrahim Nəbioğlu və Elçin Şıxlı bu dəfə 4-cü sənaye inqilabından, Davos İqtisadi Forumundan və süni intellektdən danışırlar.

Moskvalı bir dostum var, elitar “Snob” jurnalının yazarıdır. Ötən gün “Facebook”da bir karikatura paylaşmışdı. Yaşlı osmanlı türkünün aşağılayıcı bir şəkliydi. Başında fəs, ikiyə bükülmüş zavallı bir ixtiyarı Sultan Abdulhamitə bənzətmişdilər. Karikatura Şarli Ebdo (Charlie Hebdo) stili qədər ağır olmasa da, ovqatım təlx oldu. Dostuma şəklin mənşəyini sordum. Karikaturanı T. A. Filippovanın “Şərqli Düşmən” (Татьяна Филиппова. «Враг с Востока». Образы и риторика вражды в русской сатирической журналистике начала XX века- М. 2012) kitabından götürdüyünü dedi. ”Şərqli Düşmən” və XX əsrin əvvəlində rus satirik jurnalistikası – bütün bunlar diqqətimi çəkdi. Başqa bir dostumun yardımıyla kitabı ikicə günə Moskvadan gətirtdilər.

Şərqşünas ailəsində doğulmuş Filippova Şərqin sehrli nağılları ilə böyüyüb. İxtisasca rusiyaşünas olsa da, atasının 40 ilə yaxın Yaponiya və Türkiyədə çalışması Şərq ölkələrinə marağını artırıb. Professor da elə məhz yapon və türklərin “düşmən obrazı”nı araşdırıb.

Rus-osmanlı münasibətləri çox zəngindir — 11 müharibə (bunların çoxu türklərin məğlubiyyəti ilə bitib), Konstantinopolisin fəthi ilə rusların isti dənizlərdən məhrum olması, Krımın ilhaqı, Atatürk-Lenin təmasları, “Moskoff” paranoyaları və daha nələr. Son 150-200 ildə qarşılıqlı əlaqələr olduqca intensivdir. Təkcə ötən əsrin əvvəlində Rusiya Anadoluda 30-a (!) yaxın konsulluğunu açmış, bölgədə ciddi iş aparmış, ermənilərdən “maşa” kimi istifadə edib və s.

Rus əfkari-ümumiyyəsində düşmən obrazı hər zaman böyük ustalıqla yaradılıb. Dövlətin ideoloqları və mətbuata nəzarət edənlər kifayət qədər savadlı, səriştəli və seçilmiş insanlar idilər. Onlar bu obrazın yaradılmasına olan “tələbatı”  həssaslıqla sezir, müxtəlif təhdidlər fonunda felyeton, karikatura, anekdot və s. formalardan məharətlə istifadə edirdilər. Televiziya və radionun olmadığı zamanlarda yeganə vasitə qəzet və jurnallar idi. Oxumağa meylli rus xalqına bundan təsirli vasitə ola bilərmi?

XIX əsrin sonlarında yaranmağa başlayan rus satirik jurnalistikasının əsas məqsədlərindən biri də “Şərqli Düşmən” obrazını formalaşdırmaq idi. Bu obraz Rusiyanın xarici siyasətində, təbliğat və təşviqatda cahanşümul işlər görəcəkdi. Çar Rusiyasında nəşr edilən “Budilnik” (1865-1917), “Şut” (1879-1914), “Strekoza” (1875-1918), “Satirikon” (1875-1918) kimi jurnallar az qalsın ölkənin taleyini müəyyən edərək, ictimai rəyə təsirilə xalqa yeni-yeni “hədəflər” göstərmişlər.

Jurnalların hamısı Oktyabr çevrilişindən sonra qapadıldılar. Lakin bolşeviklər “inqilabın” arealını genişləndirərək XX əsrin coğrafiyasını idbar bir hala saldılar. Bu yolda bolşevikləşmiş satirik jurnalistika əhəmiyyətli rol oynadı. Bir az dərindən araşdırılsa “Satirikon” və “Budilnik”də çıxan məqalələrin 1920-də Azərbaycanın işğalında ciddi bir rupor olduğu açıqca görülür. Bu çap orqanlarından illərlə qonşu xalqlara qarşı qısqırtmaq üçün istifadə etdilər.

Jurnal və qəzetlərin kağızları bundan heç qızarmadılar…

* * *

Böyük Atatürk bir alman generalı ilə cəbhə xəttini gəzirmiş. Mustafa Kamal Paşanın yavəri alman generalın durbinini alıb düşmən mövqelərinə baxır. Alman durbinindən görüntü o qədər aydındır ki, hər şey sanki ovucun içindədir. Gənc yavər heyrətini gizlədə bilmir, Atatürkə dönərək:“Paşam, hər şey necə də yaxşı seçılır, bununla baxmaq lazımdır”,- deyir.

Tarixi bir cavab verir Atatürk:”Savaş meydanına alman durbini ilə baxa bilərsən, amma dünyaya əsla”…

* * *

Televiziya qarşısında çox az otururam, passiv seyrçiyəm. Evdə bizim kanallardan təkcə AzTV var. Xəbər üçün yox, hərdən sadəcə maraqdan mənə çox doğma olan kanalın “Xəbərlər”inə baxmağım gəlir. “Almaniya batır”, “Almaniya dağılır” kimi süjetləri, analizləri görəndə gözlərimə inanmıram. Azərbaycan dövlətinin, xariciyyəsinin hansısa ölkə ilə anlaşılmazlığı ola bilər, bu normaldır. Lakin dövlətin televiziyası bu qədərmi kustar üsulla aparmalıdır ideoloji mübarizəni? Dövlətin maliyyəsi ilə dövlətin tv-si dövlətin ideoloji xəttini beləmi yürütməlidir?

Filippovanın kitabını oxuduqdan sonra televiziyamızın təbliğat, xəbərçilik anlayışına daha çox üzülür və təəssüf edirəm. Adicə Türkiyənin rus hərbi təyyarəsini vurmasından sonra Rusiya mediasının necə ayağa qalxdığını xatırlayaq. İşi bilmək, professionallıq və ən əsası da işini sevərək yapmaq başqa şeydir. Rus təbliğat maşını “ağır artilleriya” ilə yeri yerindən oynadaraq (nə qədər iyrənc də olsa) məqsədinə çatmış, xalq 2-3 günün içində azğın türk düşməninə çevrilmişdi.

Rusiya hər zaman mediadan daxili, xarici siyasət üçün ustalıqla istifadə edib. Biz isə müqayisə olunmaz dərəcədə geri qalırıq. Atatürkün gənc yavəri kimi dünyaya alman durbini ilə baxıb, onun yıxılacağını anons edirik. Əvvəlcə bir öz durbinimiz olsun…

* * *

Fillipova kitabına rus milli dirçəliş nəzəriyyəsinin müəllifi, görkəmli filosof Vladimir Solovyovun (1853-1900) eyni adlı əsərinin adını qoyub. “Şərq” rus fəlsəfəsində birmənalı yorumlanmır. Şərqin ambivalentliyi, onun “Kserksin yoxsa İsanın Şərqi” dilemması şimal qonşumuzu tarixboyu düşündürmüş, ona qarşı mübarizəyə hazırlaşmışdır. Solovyovun Şərqə münasibəti də ambivalentdir- Bir tərəfdən xalqının şərqdən gələcək yeni basqın və istilalara hazır olmasını yazır, o biri tərəfdən də səhradan əsən quru, atəş kimi əsən yellərə…

Çar Rusiyası düşünən beyinlərinin qədrini bilmiş, onlardan məharətlə istifadə etmişdir. Heç təsadüfi deyil ki, Kremlin indiki ideoloqlarından biri olan Duqin də sıx-sıx slavyanofil Solovyovun əsərlərinə müraciət edir.

“Almaniyanı batıranlar”a isə demək istəyirəm ki, Almaniya əlbət bir gün dağılacaq, ancaq bunun üçün əvvəlcə Dünyanın özünün dağılması lazımdır. Unutmayaq, bu, o Almaniyadır ki, dünyanın 3-cü böyük iqtisadiyyatıdır.

Və ən nəhayət. 57 İslam ölkəsinin Dünya istehsalındakı toplam payı 7 %-dir. Almaniyanın isə təkbaşına payı 9.5 %-dir.

 Başqa nəsə deməyə ehtiyac varmı?

* * *

İqtisadiyyatda ingilis maliyyəçi Tomas Qreşemin (Thomas Gresham, 1519-1579) adını daşıyan bir qanun var — “Pis pullar tədavüldən yaxşı pulları çıxarır”. Başqa deyimlə — “Ucuz pul dəyərli pulları sıxışdırır”.

Düşündüm ki, Qreşem qanununu informasiya üçün tətbiq edim. Bizim tv xəbərlərinə baxandan sonra yeni qanunu belə yazdım – “Pis informasiya yaxşı informasiyanı sıradan çıxardır”.

Kağız arsızdır, qızarmır. Bəs ekran?…

nebioglu.i@gmail.com

www.twitter.com/ibrahimnebioglu

Səhər məktəbə gedirdim. Qarşı tərəfdə, sürücünün  yanında orta yaşlı bir kişi oturmuşdu. Maşın yola düşəndən bir qədər sonra sürücü ilə söhbətə başladı. Daha doğrusu o danışır, sürücü  də qulaq asır, hərdən də onun sözlərini təsdiq edirdi, yola diqqət etdiyindən çox az hallarda həmsöhbətinin sözlərinə cavab verirdi, amma adamın danışdıqlarının onun da ürəyindən olduğunu görürdüm. Söhbəti  istər-istəməz mən də eşidirdim. Söylədiklərindən başa düşdüm ki, xaricdə yaşayır, bura da müvəqqəti gəlib, amma burdakı şərait onu əvvəllər olduğu kimi yenə də dilxor edir. Əsas yolla gedirdik , elə bu vaxt qarşıda gedən maşın qəfil saxladı və yoldan bir qədər kənarda dayanan birinə nəsə deməyə başladı, sürücümüz  usta tərpənməsəydi maşınlar toqquşacaqdı. Qonağın dərdi təzələndi, mədəniyyətdən uzaq olmağımızdan tutmuş, müəllimlərin gözdən düşməsindən, onların  hədiyyə, pul düşgünü olmağından, acından ölənlərin, ağzında dişi olmayanların, televiziyalarda yaltaqlanması, yaxşı yaşadıqlarını iddia etməsinəcən hər mövzudan danışırdı. Bir saatlıq yolu sadəcə çatışmazlıqlardan, günahlarımızdan, yaltaqlananlardan danışdı. Düşməmişdən öncə də şoferə , onu dinlədiyinə görə təşəkkür etdi. Hər adamla həmsöhbət olmadığını və ürəyini boşaltdığını etiraf etdi…

Çox mədəni insan təsiri bağışladı. Amma düzü bilmədim ki, o da bildi ki, bir saatdır onu dinləyən bu mehriban, qarayanız oğlan, yəni sürücü, elə Azərbaycanın ən yaxşı, ən xeyirxah, ən təvazökar, ən mədəni  insanlarından biridir? Adətən rayonlararası marşrutlar səfərini  avtovağzalda bitirir,vağzaldan kənara çıxanda isə taksi qiymətinə aparırlar, amma həmin bu sürücü  və  bir neçəsi də daxil olmaqla (Allah canlarını sağ, yollarını açıq, təhlükəsiz  etsin), sərnişinləri həmişə  mənzil başına qədər aparırlar, nabələdi ünvanına çatdırırlar, özü də az qala gəldikləri yolun yarısı qədər də şəhərdə hərlənirlər və  heç vaxt, heç kimdən əlavə haqq tələb etmirlər.

Qayıdaq qonağın söhbətinə. O adam danışdıqca mən də fikirləşirdim… Görəsən, bu adam hansısa pis adama təsir etməklə onun  yaxşı bir insana çevirilməsinə kömək edə bilərmi? Ümumiyyətlə, bu insan xeyirxahlıq edirmi?

Elə bunu düşünürdüm ki, adam dedi:

-“Bir vaxtlar texnikumda dərs deyirdim, amma indi milyon da versələr müəllim işləmərəm, heç kimə də məsləhət  görmərəm. Çünki indiki uşaqlar çox pis tərbiyə olunurlar, müəllimi eşitmirlər, valideyn də uşağının tərəfində durub müəllimi günahlandırır. Sovetin vaxtında belə deyildi, müəllim ən hörmətli adam idi”.

Doğrusu, yavaş-yavaş beynimdə fikirlər çözülməyə başlayırdı. Bəli, heç kimə təsir etməyəcəyini anlayanda, başını götürüb ölkədən gedirsən, amma problem həll olunmamış qalır və sən hər dəfə doğulduğun torpağa bu və ya başqa səbəbdən gəlməli olanda həmin problemlər yenidən sənin qarşına çıxır. Bəlkə bu da bir işarədir?

Fikrimi məşğul edən bu söhbətdən çıxan nəticə nə olacaq? Bax, bunu anlamağa çalışırdım.

Deyəsən tapmışdım, adamın daha bir fikri:“Bir dəfə yaxın adamlarla beləcə söhbət edirdim, biri dedi ki, yəqin vəziyyətin o qədər də yaxşı deyil, ona görə belə danışırsan? Dedim ki, Allaha şükür çox yaxşı dolanışığım var, heç kimə ehtiyacım yoxdur. Amma camaat pis gündədir. Biriləri oğurlayır, talayır, vicdansızlıq edir, o biri də pis yola düşür, acından ölür. Yuxarıdakılar vecinə də almır. Sovetin vaxtında (yenə sovet…) hamını işlə təmin edirdilər, ev verirdilər, amma indi kimin nə vecinədir ki, camaat işləmir, belə getsə bundan da pis -“ujas” olacaq”.

Bəli, doğrudur, pislər hər fürsətdən istifadə edirlər, pislik, vicdansızlıq edirlər, başqalarını da pis yollara çəkirlər və pislər, pisliklər durmadan artır. Pislər bir-birini tapmaqda, pis işlərinə ortaq etməkdə çox “qoçaqdırlar”, odur ki, tarazlıq pislərə tərəf ağır gəlir. Amma bunu yaxşılar haqqında demək olmur. Yaxşılar da bir-birinə dəyər verməyə, həmrəy olmağa ən azı pislər qədər can atmalıdırlar.Düşünürəm, axı niyə yaxşılar da pislər qədər fəal deyillər? Adi bir sürücünün etdiyi xeyirxahlığı, təmənnasız yaxşılığı imkanı olan belə cənablar etmirlər? Pislərdən gileylənmək, onları vicdansızlıqda günahlandırmaq nəyisə dəyişə bilər? İnanmıram! Amma çarəsi var, yaxşılar da yaxşılıqlar, daha çox xeyirxahlıqlar etsinlər, daha çox təmənnasız işlər görsünlər, məsum insanları pislərin təsirindən qurtarsınlar, onlara kömək etsinlər. Elə insanlar var ki, imkanlıdır, heç kiminlə işi yoxdur, pislik də etmir, amma yaxşılıq da etmir, ehtiyacı olana kömək etmir…

Pislər hər yerdədi, müəllim də, sürücü də, direktor da, valideyn də, həkim də, məmur da olur və hər fürsətdə pislik edir, özünə yeni “imkanlar” yaradır, insanlardan istifadə edirlər, aldadırlar və onları durdurmaq çətindir, odur ki, yaxşılar da durmadan yaxşılıq etməlidirlər, kimin imkanı nəyə çatırsa: az olan az, çox olan da çox, yetər ki, tarazlıq yaxşıya doğru dəyişsin.

Sonra qızlarımızın geyimindən də danışdı və dedi:“Xaricdə qadınlar bizdəki kimi geyinmirlər, bizimkilər həddini aşıblar, çox açıq-saçıq geyinirlər”.

Doğrusu bu barədə nə qədər haqlı olduğunu deyə bilmərəm, yəni xaricdəki geyim barədə, amma bu da doğrudur ki, bir çox qızlar seriallara, filmlərə baxaraq aktyorların, müğənnilərin geyimlərini örnək alırlar və yanlış olaraq onları  gündəlik tərz olaraq istifadə edirlər.

Bir məqam da ondan ibarətdir ki, adam əməlli-başlı “sovet həsrəti” yaşayırdı.  Düşündüm  ki, uşaqlığı da, gəncliyi də sovet  dövründə  keçən bu adam , bəs niyə sovet höküməti dövründə istədiyi həyatı qura bilməyib ? Niyə onun verdiyi “gözəl evdə” yaşayıb, ”yaxşı işlərində” işləməyib xaricdə yaşayır?

Getdiyimiz yolun sağı-solu bir vaxtlar pambıq tarlaları olub, amma indi şoranlıqdan ot da bitmir, bəs o pambığı becərən insanların villaları hanı, niyə görünmir?

Kür daşqını zamanı məlum oldu ki, XXI əsrin insanları, vaxtilə pambıq və neft sərvətləri aşıb-daşan bir ölkənin zəhmətkeşləri, çiy kərpicdən tikilmiş evlərdə yaşayırmış, onu da Kür çayı  yuyub apardı. Təbiət belə, bu haqsızlığa dözməmişdi…

Bəli, onu da unutmayaq ki, dünyada xeyirlə şərin mübarizəsi davam edir. Nə xeyiri, nə də şəri yox etmək mümkündür, amma daha çox qazanan qalib olur, odur ki,  biz də xeyiri qalib edək.

Təsəvvür edin ki, hər yerdən görünən böyük ekranlar quraşdırılıb və orda ətraf ərazidəki insanların etdikləri yaxşılıqlar və pisliklər elektron sayları olaraq tez-tez qeyd olunur. Sizcə yaxşılıqların sayı çox olar, yoxsa pisliklərin?

Bəli, əməllərin qeydiyyatı davam edir, xeyir, yoxsa şər, yaxşılıq, yoxsa pislik?

Yaxşılıq edək, sonra gec olar!!!

Böyük darvazalı, uçuq-sökük yerləri ala-bula rənglənən beş mərtəbəli xəstəxananın divarlarından irin yağır. Həyətdə adda-budda əkilən güllərdən xeyli aralıda bir neçə skamya var. Qalan ərazi bombozdu, səhranı xatırladır. Həyat sanki donub.

Xəstəxanaya daxil olanlar da həkim yanından əli kağızlı çıxanlar kimi qaşqabaqlı, əsəbi insanlardı. Heç kimin üzü gülmür. Hətta “sən sağlamsan” cavabını alanların da bənizləri dümağdı.

Xəstəxana adamı özündən uzaqlaşdırır. Qapının üzərinə iri hərflərlə yazılmış, yolun o tayından göz deşən, şadlıq evlərindəki kimi “Xoş gəlmişsiniz” sözləri belə adamı ruhlandırmır, ürək-dirək vermir.

***

Kənd yolları kimi xəstəxanın döşəmələri də çala-çuxurdu. Yerə pərçimlənmiş ucuz xalıların altındakı taxta qırıntıları ayaqlar altda rəqs edir. Palatalar, həkimlərin otaqları — hamısı eynidi. Xəstəxanın bir küncündən gələn qoxunu hər yerdə hiss etmək olar. Közərən işıq lampaları dəhlizi aydınlatmır, əksinə, daha da zülmətə qərq edir. Bu zülmət həkimlərin simasıyla birləşərək adamın canına vəlvələ salır. “Əcaba, bura xəstəxanadır?” deyib düşünürsən, sonra beyninə hakim kəsilən qara-qura fikirləri tez özündən uzaqlaşdırmağa çalışırsan.

Bütün mərtəbələrdə durum eyni cürdü. Lap başda həkimlərin otaqları, üzü giriş qapısına doğru palatalardı. Ən sonda isə hər tərəfi burun seliyilə əhatələn, əlüzyuyanı çat-çat olmuş, ürək bulandıran, qoxusu hətta həyətdəki güllərin üstünə hopmuş ayaqyoludu.

***

404 nömrəli palatada birindən savayı bütün xəstələr sözləşibmişlər kimi hamısı çarpayıya üzüstə uzanaraq, dəhlizdə var-gəl edənlərın ayaq səslərinə qulaq müsfiridilər. O bir nəfər isə sanki hərkəsə etiraz edir — yarıuzanmış halda donuq gözlərini laqeyd şəkildə tər damcılarıyla əhatələmiş tavana zilləyib. Ətrafdakı səs-küy ondan yanadı, küləyin ayaqyoludan gətirdiyi üfunətli qoxudan da hürkmür. Yalnız həkim gələndən-gələnə başını söykədiyi əlindən ayıraraq qırıq-qırıq səslə danışır, ona lazım olan sözləri dinləyir, eşitmək istəmədiyi kəlmələri küləyin gətirdiyi qoxuya bükərək yandakı palatalara yollayır.

***

Bura xəstə gəlib sağlam getmək mümkün deyil. Ancaq əksi ola bilər. Sağlam gələn də xəstə gedir, xəstə gələn də. Hamı dəmirbarmaqlıqları xatırladan palatalardan, “nadzora” bənzəyən ağ mantiyalı həkimlərdən qurtulmaq istəyir. “Evə gedə bilərsən” sözünü eşidən prezidentin əfv fərmanıyla azadlığa çıxan dustaq qədər xoşbəxt və hürrdü.

Kimsənin üzündə təbəssüm yoxdu, hamı kədərlidi — xəstə də, həkim də. Hətta həkimin qəbuluna düşmək üçün dəhlizdə qoyulan stullar da sahibsiz qalanda başqa rəngə düşür — bənizi solmuş xəstəyə bənzəyir.

Yaxınlarını yoluxmağa gəlmiş insanların da gözlərində işıltı, sevinc yoxdu. Onlar da bir neçə dəqiqədən sonra iri darvazalı xəstəxanadan qaçmağa can atırlar.

Həkimlərin üzünə gülüş yalnız yenilər gələndə qonur. Bu ani olur, qısa müddətlidir. Özünü rahatsız hiss edən adam müayinə edilib həkimin haqqını ödədikdən sonra hər şey əvvəlki formasına qayıdır.

***

Bir neçə dəqiqəlik xoşbəxtlik xəstəxanın nəm divarları boyunca hamının üzünə çilənir. Lal sükut çökür, xəstələr zarıltılarına, tibb bacıları pıçıltılarına ara verir. Yeni pasiyent gəlir.

Başını aşağı salaraq əlil arabasında oturan ərini ensiz dəhlizdə var gücüylə sürə-sürə həkimin yanına aparan qadın tibb bacılarından “xoş gəlmisiniz” sözlərini gülərüzlə, bir az da utancaq halda qəbul edir. Sevinir, bəlkə də illərdi bu cür nəzakətə həsrətdi. Getdikcə qapısı açıq palatalara göz atır, anidən dayanıb xəstələri süzür və sonra yoluna davam edir. Üzündəki çapıq onu daha da gözəl göstərir…

…Bir neçə dəqiqə sonra həkimin yanından çıxır, yoldaşını tibb bacılarına əmanət edir, onlar xəstəylə palataya, qadın isə əlindəki kağıza baxa-baxa üfunətli ayaqyolunun yanındakı pilləkənlərdən düşüb aptekə doğru gedir. Bir neçə dəqiqə əvvəlki sevincdən, üzündəki təbəssümdən əsər-əlamət yoxdu, tir-tir əsir. Sol gicgahından çənəsinə qədər uzanan çapıq indi onu gözəl göstərmir, daha da vahiməli edir.

***

Həkimlər pasiyenlərinə müştəri kimi baxır. Onlarsız həyatın mənasızlığını və puçluğunu qəbul edirlər. Qoca həkimlər silahlarını yerə qoyub təslim olmurlar, vurnuxurlar, axtarışdadılar. Yox, yox, xəstəliklərin, insan orqanizmində yaranan problemlərin həlli axtarışında deyillər, yeni-yeni xəstələrin tapılması üçün çalışırlar. Gözləri daim qapıdadı, müştərinin yolunu gözləyirlər. Kiçik ləvazimatlarını döş ciblərində, bir az böyükləri əllərində, təzyiq yoxlayan aparatlar isə boyunlarından asılı gəzirlər. Yan cibləri isə həmişə boşdu — kağız əskinaslar gözləyir. Tibb bacıları isə qartımış həkimlərin yan-yörəsində gəzişir, xəstələrin deyil onları götür-qoyun edir, hələ də öyrənirlər.

Hər mərtəbənin dəhlizində “Həkimlər millətin gələcəyidi” sözləri yazılmış üstü şüşəli lövhələrin üzərində illərdi silinməyən ləkələr xəstəxanın ümumi durumunu əks etdirir.

***

Hər mərtəbədə, hər dəhlizdə, illərdi işləməyən liftdə, hətta təkqapılı palataların qapısında da böyük hərflərlə giriş sözü yazılıb. Hətta qələmlə cızma-qara da olsa, çıxış sözünə rast gələ bilməzsən. Giriş var, burdan çıxış, qurtuluş yoxdu…

«İstənilən fikriniz daha milyon insanın ağlından keçir, amma mənə elə gəlir ki, insanlar yanğının tən ortasında olsalar da, bunu görmürlər».

Corc Oruell

Yuxum sanki ərşə çəkilmişdi. Nə qədər edirdimsə, yata bilmirdim. Elə hey qurcalanır, bir böyrümdən o birisinə çevrilirdim. Sabahın açılmasını gözləyirdim ki, durub dəniz qırağına çıxım. Gecə isə elə bil mənim acığıma yerini səhərə vermək istəmirdi. Nəhayət dan yeri əvvəlcə bozarmağa, sonra isə qızarmağa başladı. Ehmalca yerimdən qalxıb əynimi geyindim. Evin qapısını açmışdım ki, sabah yeli üzümə vurub məni toxtatdı. Burnuma gecənin arxasınca sürünən sərinlik doldu. Alatoranda qulağıma ilk dəyən səssə qaratoyuğun ötməsi oldu. Darvazanı açıb üzü dənizə doğru getdim.

Neçə gündür əsən Xəzri Xəzərin altını-üstünə çevirdiyindən sahil lap elə son payız günlərində olduğu kimi kimsəsizdi. Yeganə fərq müştəriləri gözləyən və bütün dəniz qırağını  əldəqayırma arakəsmələlərlə bölüşdürmüş “qumsallıq generalları”nın quraşdırdığı mövsümi “alaçıqlardı”. Onların arasından keçib açıqlığa çıxmağa tələsdim. Taxta qəfəslər ürəyimi darıxdırdı.

Ləpədöyənə çatıb köks dolusu nəfəs aldım və su boyu getdim. Xəzri tam səngimədiyindən kifayət qədər güclü ləpə vardı. Qayalara çırpılıb parçalanan dalğaların duzlu damlaları üzümə vururdu. Dənizin içindəki qayaların üstü isə sahildən pinqvinlərə bənzəyən qarabattaqlarla dolu idi. Qulağım küləyin vıyıltısı və dalğaların uğultusundan başqa heçnə eşitmirdi. Bir xeyli beləcə gəzib evə tərəf döndüm. Elə bu zaman qarşımdakı iri bir ala qarğa diqqətimi çəkdi. Ağzında balıq tutmuşdu. Onu quma atıb təzəcə dimdələməyə başlamışdı ki, yaxınlaşdığımı görüb narazı halda qarıldadı və balığı dimdiyinə alıb bir qədər aralıya uçdu. Öz-özümə fikirləşdim ki, qağayılar olan yerdə balığı niyə qarğa yeyərmiş. Elə bu fikirlə də ətrafıma boylanıb gözlərimlə qağayı axtardım, amma qarpız qabığı yeyən, qarğıdalı kötüyü dittələyən və sahildə topa-topa aramla gəzişərək qarıldaşan qarğalardan başqa heçnə görmədim. Qağayılar sanki göyə çəkilmişdilər. Biri də yoxdu. Deyəsən, qarğalar onları təbii və doğma yaşayış yerlərindən didərgin salmışdılar. Sahili qağayısız qoymuşdular. İndi sinəsini dalğalara çırpıb havalanaraq qıy vuran məğrur quşların səsinin yerinə ala və boz qarğaların murdar qarıltısı dolur adamın qulağına… Dünyanın qəribə işləri varmış. Balığı qağayı yox, qarğa yeyərmiş. Bu fikirlərlə ləpədöyəndən aralanırdım ki, çimərlikdəki zibil qablarında eşələnən sahil itlərini gördüm. Qarğalar onların da başının üstünü kəsdirmişdi…

Yuxarıda isə, çox yuxarıda, qarğaların qalxa bilmədiyi yüksəklikdə qanadı üstə ruzgara dirsəklənib dənizin genişliyinə doğru süzən qağayılar sanki zibillikdə eşələnənlərə gülərək qaqqıldayırdı…

***

P.S. Dünya səslərlə doludur, o, oxuyur, ağlayır, gülür, şikayətlənir. Bizsə bunların heç birini eşitmirik, çünki ətrafımızı dinləmirik, hərçənd qulaq versək, nələrin baş verdiyini görərik. Yuxarıda yazdıqlarımı alleqoriya kimi də qəbul etmək olar və haradasa elə alleqoriyadır, amma sahildə qağayıların yerini qarğaların tutması bir gerçəklikdir və mən bunu gördüm, bu gerçəkliyi duydum. Alleqoriya gerçəklikdən doğdu. Gerçəkliksə heç də ürəkaçan deyil… Amma düşünürəm ki, gerçəkliyin doğurduğu qaranlığı lənətləməkdənsə, ətrafı dinşəyib hərəyə bir şam yandırmalıyıq. Yandırmalıyıq ki, onların ziyası qaranlığı udsun, yoxsa qarğalar bizi üstələyəcək…

Vahid Qazının «Rusiya sindromu və Yalama döyüşü» yazısı ruhumu da sığalladı, qafamı da taqqıldatdı. Üç səbəbdən. Birincisi, ona görə ki, müəllifi olduğum «Yalama» povesti haqqında ilk məqaləni oxumaq mənə maraqlıydı. İkincisi, məqalədəki aktual fikirlər və səlist düşüncə diqqətəlayiq idi. Və nəhayət, üçüncüsü: Vahid Qazının yazılarını həmişə məmnuniyyətlə oxumuşam, həmişə də onun qaldırdığı mövzuları davam etdirməyə həvəsim yaranıb.

I nəğmə: «A qadan alım, rus ayısı»

«Ölkələrin taleyi, insanların taleyi kimi, xeyli dərəcədə qonşularından asılıdır: Gürcüstan və İsveçrə təbii şəraitlərinə görə çox oxşardırlar, amma İsveçrə Almaniya ilə Fransanın arasında yerləşib, mənim bədbəxt vətənim isə – Rusiya ilə İranın». (Rezo Qabriadze)

Eynən Gürcüstan kimi, biz də bu «coğrafi buterbrodun» hissəsiyik. Özü də, Qabriadzenin dostu Rüstəm İbrahimbəyov demiş, buterbrodun hansı üzünə çevrilməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur – yerimiz həmişə altdadır.

Son ildə Azərbaycan mediasında və cəmiyyətin böyük kəsimində şimal qonşumuzla bağlı çox müzakirələr olub. Əsasən gündəmə Azərbaycanda Rusiyanın və rus dilinin «misilsiz», «əvəzolunmaz» rolu barədə bəyanatlar çıxarılıb. Bunları, sadəcə, «Feysbuk avaraları» (millət vəkili Araz Əlizadənin ifadəsidir) səsləndirməyib, ölkənin öndəgedən siyasətçiləri söyləyiblər. Məsələn, parlamentimizin Regional məsələlər komitəsinin (!!!) sədri Rəhimzadə qarşımıza hökmə bənzər bir sual qoyub: «rus dilindən də imtina edək və təcrid olunmuş vəziyyətdə qalaq, o zaman dünyaya hansı dillə çıxacağıq?» Onun fikrincə, «Azərbaycan xalqının və dövlətinin formalaşmasında Rus İmperiyasının», «müsəlman şərqində ilk demokratik və müstəqil ölkənin yaradılmasında Rusiyanın böyük rolu»nu danmaq olmaz. Komitə sədri Avropaya elə avropalıların öz dilində çıxmaq xəyalına düşənlərə bir balaca hədə-qorxu da gəlib: «Təsəvvür edin ki, sabah rus dilini atıb, yerinə ingilis dilinə üstünlük verirsən. Bəs ingilis dilini öyrənmək… üçün nə qədər vaxt lazımdır? O zamana qədər nə edəcəksən? Hansı dillə dünyaya çıxacaqsan?»

Görkəmli ingilis tarixçisi Arnold Toynbinin gözəl bir müşahidəsi var: «İmperiyadan yaxa qurtarmaq ona sahib olmaqdan qat-qat çətindir». Toynbi bunu ötən əsrdə dağılan Britaniya imperiyası haqqında demişdi. Amma deyim eyni dərəcədə müasir Rusiyaya da aiddir. Çünki Rusiya hələ də — hətta Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra — dünyanın ən böyük imperiyası olmaq ambisiyasından yaxa qurtara bilməyib, əvvəlki sərhədlərə qayıtmaq cəhdlərindən əl çəkmir. Bəzi keçmiş metropoliyalarında tam (Ermənistan), digərlərində qismən (Moldova, Ukrayna, Gürcüstan) istəiynə nail olub, qalanlar səksəkə içində yaşayırlar.

Rusiya Azərbaycanı iki dəfə (1813-1828, 1920) hərbi güclə işğal edib, üçüncü cəhddə (1990-1993) silahı daşa dəyib. Hərçənd siyasi və iqtisadi təzyiq, mədəniyyət, dil, informasiya sahələrində ekspansiya davam edir. Bununla yanaşı, Azərbaycanda rustəmayüllü meyllərin ən müxtəlif formalarda belə tez-tez təzahür etməsi Toynbinin müşahidəsini bir qədər dəqiqləşdirməyə əsas yaradır: «İmperiyaya sahib olmaq ondan yaxa qurtarmaqdan qat-qat çətindir, amma daha çətini metropoliya təfəkküründən xilas olmaqdır».

«Bizim bir millət olaraq formalaşmağımızda, dövlətçiliyimizin yaranmasında Rusiyanın rolu böyükdür», «rus dili olmasa heç hara çıxa bilmərik», «mədəniyyətimizin inkişafına görə Rusiyaya borcluyuq» kimi bəyanatlar, bax, bu metropoliya düşüncəsinin, vassal təfəkkürünün məhsuludur.

Vahid Qazının yazdığı kimi, müstəqilliyinin 26-ci ilini yaşayan ölkəmizdə «rus dilinin qeyri-rəsmi dominanta çevrilməsinin», insanların «evdə balasıyla, işdə işçisiylə, kafedə sevgilisiylə, xidməti yerində müştərisiylə rusca danışmasının, bundan olmazın fəxarət duymasının, bununla özünü xalqın «elit» kəsimi hesab etməsinin» başlıca səbəbi də elə həmin təfəkkürdür. Hələ də «elit» dairələrdə öz dilində danışan azərbaycanlı daha aşağı mədəniyyətin daşıyıcısı hesab edilir. Lap işğal altında yaşadığımız dönəmdə olduğu kimi. İttifaq dövlətində milli kadrlar arasında rusca danışmaq «sovet kübarlığının» nişanəsi sayılırdı. Yadımdadır, Bakıdan oxumağa Moskvaya göndərilən tələbələr (nədənsə, xüsusilə, qızlar) heç üçcə ay keçməmiş, hələ «ruscax» düz-əməlli öyrənməmiş bizimlə ana dilimizdə ya bir kəlmə kəsmir, ya da sözləri sındıra-sındıra, rus ləhcəsiylə tələffüz edə-edə danışırdılar.

İndi də, budur, millətdən yeri gəldi-gəlmədi «dövlətçiliyə sədaqət» tələb edənlər özləri anlaya bilmirlər ki, milli kimliyin dövlətçilik və müstəqillikdən də irəli şərti, ilkin göstəricisi var və bu, məhz ana dilidir.

Rus dili olmadan dünyaya çıxa bilməyəcəyimizlə gəncliyi qorxudanlardan isə soruşmaq gərəkdir ki, bəs onda niyə Rusiya özü bu mükəmməl dili ilə beynəlxalq aləmdə təcrid vəziyyətinə düşüb? Məni rus dilinə qərəzli münasibətdə günahlandırmaq çətindir. Ən azı ona görə ki, universitet təhsilim və yazılarımın tən yarısı bu dildədir. Amma mən 200 illik əsarətin qalığı olan qul psixologiyasının düşməniyəm. Kim (öz ana dilindən sonra!) hansı xarici dilə üstünlük verirsə-versin, amma heç kim dil dərslərinə metropoliya təfəkkürü qatıb gənclərə sırımasın. Mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan dilinə, dünyaya açılmaq üçün Azərbaycan xalqına vasitəçi rolunu oynayacaq «böyük qardaş» lazım deyil.

Hakim dairələrlə yaxın əlaqələrinə görə «siyasi elita»nın həyatına daxildən bələd olan bir politoloq dostum hələ 15 il əvvəl uzaqgörənliklə demişdi: «nə qədər ki, «böyüklərin» evlərində uşaqlarına rus dayələri baxacaqlar, Azərbaycanda rus dilinin dominant rolu davam edəcək».

(Ardı var. II nəğmə: «Rayonda doğulmuşam, Bakıda qalasıyam»)